Γενετικό ολοκαύτωμα, ή …

 Η κρίση που χρόνια μαστίζει τη χώρα μας και που δεν έχει ορατό ορίζοντα εξόδου,  μας αναγκάζει να στραφούμε στην καλλιέργεια των κήπων μας, όσοι έχουμε, και να ξεχερσώνουμε χωράφια που χρόνια αφήναμε ακαλλιέργητα, αν και κάτοικοι της υπαίθρου. Θα καλλιεργήσουμε λοιπόν, όχι μόνο για να τρώμε κάτι από τα δικά μας μα και για να ξέρουμε τι τρώμε.

Δυστυχώς ο εύκολος τρόπος ζωής, στον οποίο μας «έσπρωξαν» οι επί χρόνια κυβερνώντες, το θέμα των «άκοπων» επιδοτήσεων, η ανάγκη για μεγάλη παραγωγή, όσων εξακολουθούν να παράγουν, και φυσικά το παγκόσμιο οικονομικό κατεστημένο, μας οδήγησαν σε ένα έγκλημα εναντίον των ντόπιων ποικιλιών, τις οποίες εγκαταλείψαμε ή μας ανάγκασαν να εγκαταλείψουμε.

Οι περισσότεροι αναγνώστες θα θυμούνται ασφαλώς τα περίφημα πεπόνια της Περατιάς. Πόσα χρόνια έχουν να δουν τέτοια; Ακόμη και στην Περατιά δύσκολα πλέον βρίσκεις σπόρο από τη συγκεκριμένη ποικιλία πεπονιού. Φαντάζομαι ότι οι περισσότεροι από εμάς θα έχουμε να καταμαρτυρήσουμε πολλά είδη που γνωρίσαμε και έχουν εξαφανιστεί και που τα νοσταλγούμε. Οι περισσότεροι από εμάς, μεσήλικες όντες, θυμόμαστε πως ήταν οι γεύσεις της ντομάτας, του αγγουριού, των λαχανικών και των φρούτων πριν ενσκύψουν τα υβρίδια, τα φυτοφάρμακα, τα άσκοπα λιπάσματα κ.λ.π. Οι πραγματικές γεύσεις πάει να πει…

Σήμερα είμαστε μάρτυρες και συνυπεύθυνοι σε ένα γενετικό ολοκαύτωμα.

Εξηγούμαι:

Η επίσημη παραγωγή σπόρων έχει κάποιους κανόνες και είναι μια διαδικασία που απαιτεί αρκετά κονδύλια.  Για να παράξει κάποιος σπόρους μιας ποικιλίας και να τους πουλήσει, θα πρέπει αυτή η ποικιλία να είναι εγγεγραμμένη στον Εθνικό Κατάλογο Ποικιλιών, διαφορετικά η πώληση σπόρων είναι παράνομη πράξη.

Όλη αυτή η διαδικασία ξεκίνησε με την αιτιολογία ότι ο αγρότης πρέπει να είναι κατοχυρωμένος και όταν αγοράζει ένα σπόρο να είναι σίγουρος ότι πρόκειται για μια συγκεκριμένη ποικιλία, που έχει σίγουρα κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Στην πραγματικότητα, όμως, κανείς δεν εξαπατά κανένα. Αυτός που αγοράζει μια ντόπια ποικιλία ξέρει τι αγοράζει. 

Το αποτέλεσμα είναι πως μερικές εταιρείες έχουν κατοχυρώσει συγκεκριμένες ποικιλίες, συνήθως υβρίδια, και παράγουν τους  σπόρους.  Ο εμπορικός πόλεμος γύρω από την κατοχύρωση της δημιουργίας των υβριδίων είναι τεράστιος, εφόσον η παραγωγή των συγκεκριμένων  κατ` αποκλειστικότητα σπόρων κρύβει τεράστια κέρδη. 

Όποιος ελέγχει το γενετικό υλικό των φυτών, ελέγχει την παγκόσμια διατροφή για το  μέλλον. Οι μεγάλες εταιρείες παράγουν σπόρους για όλο τον κόσμο και έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν αυτό που θέλουν.

Αποτέλεσμα;

Μία ποικιλία ρυζιού, η IR-8 κυριαρχεί από το κρύο της Ταϊβάν ως τη ζέστη του Μπενίν. Εκεί όπου μέχρι πριν λίγα μόνο χρόνια μεγάλωναν 30.000 είδη ρυζιού.

Το 30% του σταριού σε όλο τον κόσμο προέρχεται από ένα γονέα και το 70% του καλαμποκιού από έξι γονείς

Στην Ελλάδα χαρακτηριστικό είναι ότι ενώ το 1951 δεν χρησιμοποιούνται ακόμη καθόλου υβρίδια καλαμποκιού, σήμερα συμβαίνει να μην καλλιεργούνται πουθενά ντόπιες ποικιλίες παρά μόνο υβρίδια. Επίσης χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το 1927, η καλλιέργεια του σιταριού περιλάμβανε 100% ντόπιες ποικιλίες, το 1969 μόνο 10%, ενώ σήμερα κυριολεκτικά έχει εκτοπιστεί από  την καλλιέργεια το σύνολο των παλιών ποικιλιών.  Ανάλογες περιπτώσεις αφανισμού ντόπιων αξιόλογων ποικιλιών από τη γεωργία συμβαίνουν στα λαχανικά, δέντρα, βιομηχανικά και άλλα φυτά αλλά και σε αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων, όπως οι βραχυκερατικές αγελάδες, τα ελληνικά άλογα, πρόβατα κ.λ.π.

Ντόπιες ποικιλίες

Ποιες είναι οι ντόπιες ποικιλίες; Είναι οι ποικιλίες φυτών  που καλλιεργούνται από την αρχαιότητα ως σήμερα στην ίδια περιοχή ή ήρθαν αργότερα και προσαρμόστηκαν στην περιοχή όπου βρέθηκαν.

Εξελίσσονται μέσα στους αιώνες και είναι προσαρμοσμένες στις τοπικές εδαφοκλιματικές συνθήκες.

Η ελληνική επικράτεια συνεισφέρει με περισσότερο από 6000 φυτικά είδη στη Μεσογειακή χλωρίδα, από τα οποία το 15% είναι ενδημικά. Η χώρα τοποθετείται γεωγραφικά σε ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα προέλευσης φυτικών ειδών – αυτό της Ανατ. Μεσογείου – όπως συνέστησε ο Ρώσος ερευνητής Βαβιλοβ (Vavilov). Η καλλιέργεια των ειδών κάτω από ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών συνθηκών και πάνω από όλα η απομόνωση, δημιούργησε προϋποθέσεις φυσικής διαφοροποίησης στα είδη και τις ποικιλίες. Αρχαιοβοτανικές και ιστορικές μαρτυρίες δείχνουν μια μεγάλη γκάμα ποικιλιών σιταριού, κριθαριού, αμπέλου, ελιάς και άλλων ειδών στη Θεσσαλία, Μακεδονία  ή νησιά (π.χ. Λήμνος) περιοχές όπου η γεωργία ασκήθηκε περισσότερο.

Στην Ελλάδα καλλιεργούνταν 250 ποικιλίες σταριού, 111 ποικιλίες και πληθυσμοί μαλακού σταριού και 139 ποικιλίες και πληθυσμοί σκληρών σιτηρών. Από αυτές απόμειναν μόνον οι 20. Από τις 210 ποικιλίες και πληθυσμούς καλαμποκιού απόμειναν μόνον 30. Ακόμη καλλιεργούνταν:  99 ποικιλίες και πληθυσμοί κριθαριού, 39 ποικιλίες και πληθυσμοί βρώμης και 605 ποικιλίες φασολιού που σχεδόν έπαψαν πλέον να καλλιεργούνται.

Πώς και γιατί όμως φτάσαμε μέσα σε σχεδόν πενήντα χρόνια  να χάσουμε όλον αυτό το γεωργικό πλούτο. Την ευθύνη την έχει ο κάθε ένας μας. Ευθύνη έχουν οι γεωργοί που άφησαν τις παραδοσιακές ποικιλίες. Ευθύνη έχουμε κι εμείς που δεν στηρίξαμε τους γεωργούς, καταναλώνοντας παραδοσιακές ποικιλίες. Ευθύνη έχουν και οι κυβερνώντες καθώς και οι εταιρίες παραγωγής σπόρων.

Οι ντόπιες ποικιλίες είναι σημαντικές γιατί:

►  Έφτασαν στις μέρες μας έχοντας ξεπεράσει πολλές αντίξοες καιρικές συνθήκες: Δυνατούς ανέμους, φτωχά εδάφη, ξηρασίες, πλημμύρες κ. α. Έτσι μπορούν να καρπίζουν ό,τι καιρό και αν κάνει.

►  Κατάφεραν να ξεπεράσουν πολλές ασθένειες, έντομα, παράσιτα, κ. α.  Τώρα είναι ένας φυσικός φράχτης στην εξάπλωση ασθενειών και εντόμων. ενώ τα υβρίδια, όπως συνηθίζεται να λέγονται, έχουν περιορισμένη γενετική βάση και σε περίπτωση μιας επιδημίας, όλα τα φυτά θα είναι το ίδιο ευάλωτα.

►  Είναι ένα κομμάτι από την πολιτισμική μας κληρονομιά και μάλιστα ζωντανό.  Όπως αγωνιζόμαστε να διατηρήσουμε τα ιστορικά μνημεία οφείλουμε να διατηρήσουμε τις ντόπιες ποικιλίες.

►  Έχουν χρώμα, άρωμα, γεύση, και  σχήμα που δηλώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής. Παράλληλα δηλώνουν και το προϊόν που τρώμε.

►  Μπορούν κάθε χρόνο να δίνουν το σπόρο που χρειάζεται ο αγρότης καλλιεργητής για τη σπορά του επόμενου χρόνου.

Κυβερνητικές δράσεις για τη διατήρηση των ντόπιων ποικιλιών.

Ο εθνικός φορέας για τη διατήρηση του φυτικού γενετικού υλικού είναι η Τράπεζα Γενετικού Υλικού. «Η Ελληνική Τράπεζα Γενετικού Υλικού» ιδρύθηκε το 1981 με τη βοήθεια του F. A. O.  με σκοπό την έγκαιρη συλλογή και αποτελεσματική προστασία των φυτογενετικών πόρων και της γεωργικής βιοποικιλότητας της χώρας. Η  Τ. Γ. Υ.  στη διαδρομή των ετών  από  την ίδρυσή της συγκέντρωσε με σειρά εξερευνητικών αποστολών και διατηρεί στις εγκαταστάσεις της  ή σε φυτείες υπαίθρου αρμοδίων ιδρυμάτων πάνω απ΄π 8,000 δείγματα σπόρων ή κλωνικού πολλαπλασιαστικού υλικού. Παράλληλα έχει επισημάνει αρκετές περιοχές με μεγάλο γενετικό πλούτο αυτοφυών ειδών για Επί Τόπου (In Situ) Προστασία, ή καλλιεργούμενων παραδοσιακών ποικιλιών για Προστασία στον Αγρό (On farm)

     Ανάλογες συλλογές έχει το Ινστιτούτο Οπωροφόρων στη Νάουσα, το Ινστιτούτο Αμπέλου στην Αθήνα, το Κέντρο Γεωργικής Έρευνας Μακεδονίας Θράκης, το Ινστιτούτο Κτηνοτροφικών Φυτών και Βοσκών της Λάρισας, το Ινστιτούτο Υποτροπικών και Ελαίας Χανίων κ.α

 

Μη κυβερνητικές δράσεις.

Οι ντόπιες ποικιλίες διασώθηκαν χάρη στους αγρότες και ιδιαίτερα χάρη στις γυναίκες.

Από νωρίς σε όλο τον κόσμο δημιουργήθηκαν ομάδες πολιτών ή καλλιεργητών που ανέλαβαν την ευθύνη για τη διάσωση των ποικιλιών της χώρας τους και όχι μόνο.

Σήμερα υπάρχουν πολλές τοπικές δράσεις για το θέμα. Μια από τις σημαντικότερες είναι το Πελίτι στη Μακεδονία. Το ξεκίνησε το 1995 ο Παναγιώτης Σαινατούδης, με πρώτους στόχους τη συλλογή διατήρηση και τη διάδοση των ντόπιων ποικιλιών. 

Το Πελίτι τα πρώτα χρόνια συγκέντρωσε, μέσω εξερευνητικών αποστολών,  περίπου στις 1300 ποικιλίες που είναι υπό εξαφάνιση.

Αργότερα καθιέρωσε την 7η Απριλίου ως Πανελλαδική μέρα για τις ντόπιες ποικιλίες και τα αυτόχθονα αγροτικά ζώα όπου οι καλλιεργητές και οι επισκέπτες μπορούν να ανταλλάσσουν μεταξύ τους σπόρους, οργάνωσε γιορτές ανταλλαγής ντόπιων ποικιλιών και τα «κατά τόπους αγροκτήματα» , που είναι ένα δίκτυο καλλιεργητών που καλλιεργούν παραδοσιακές ποικιλίες της περιοχής τους, και όχι μόνο, και τις διαδίδουν στους ενδιαφερόμενους καλλιεργητές.

Να αναφέρω ένα καλλιεργητή στον τόπο μας, με σημαντική δουλειά και προσφορά,  που είναι ο Κώστας Τσίγκος στην Περατιά.

Επιμύθιον

Οφείλουμε και πρέπει να σώσουμε ότι μπορεί να σωθεί, για να μη χάσουμε αύριο αυτά που έχουμε σήμερα. Είναι στο χέρι μας θαρρώ.

Πηγές:

Κ. Κουτής, Το φυτικό και ζωικό γενετικό υλικό στην Ελλάδα, Νέα Σελήνη, τεύχος 27

Άρθρο του Παναγιώτη Σαϊνατούδη, δημιουργού του «Πελίτι»

Άρθρο της κ. Τάνιας Γεωργιοπούλου στο περιοδικό, «ΟΙΚΟ» της Καθημερινής, «υβριδικά φυτά, ντομάτα με γεύση αγγουριού σε χαμηλή τιμή»