Προσωπικότητες
Από του Χριστού όμως ως τα Φώτα, για δώδεκα ημέρες ακριβώς, όλος ο συρφετός, μαζί με τις πιο «διάσημες… προσωπικότητές» τους: τον Κωλοβελόνη, ψηλόλιγνο σα μακαρόνι, τον Μαντρακούκο, φοβερό αρχηγό, τον Κοψαχείλη, με τα τεράστια κοφτερά δόντια, τον Παρωρίτη, με μύτη μακριά και μαλακιά σαν προβοσκίδα, τον Παγάνα, με τα κουνελίσια αυτιά, τον Τρικλοπόδη, με το χταποδίσιο χέρι του που κάνει τον κόσμο να περδικλώνεται επάνω του, τον Σιφώτη, με τη στρογγυλή μούρη, τον Καταχανά, που «βρωμάει και ζέχνει», τον Μαλαπέρδα, που κατουράει σύκα, σοδειές και φαγητά…(!!), τον Τρικέρη και τον Μαλαγάνα, που ξεγελούν τα παιδιά και τους αρπάζουν τις λιχουδιές, τον Βατρακούκο, που μοιάζει με γιγαντιαίο βάτραχο, τον Μαγάρα, με την τουμπανισμένη κοιλιά που…καταλαβαίνετε τι μπορεί να κάνει και βρωμάει ο τόπος γύρω του…, τον Κατσιπόδη ή Κατσιποδιάρη, με το τραγίσιο πόδι, τον Γουρλό, με τα γουρλωμένα μάτια, τον Στραβολαίμη, τον κουτσό και καμπούρη Κοψομεσίτη, τον Περίδρομο, τον Βραχνά και τον Ξεφτέρη, ξεχύνονται στη γη, με στριγκλιές και ξεφωνητά κι «αρχίζει το πανηγύρι»…
Ο πιο επικίνδυνος απ’ όλη την ομάδα δεν είναι παρά ο Μαντρακούκος. «Κουτσός, κοντόχοντρος, τραγοπόδαρος, με καραφλό κεφάλι κι ασκημομούρης», αυτός είναι ο Αρχηγός. Μάλλον συγγενεύει με κάποιο αρχαίο απαίσιο ον, τον βυζαντινό «Βαβουτζικάριο».
Το «γλέντι»
Οι Καλικάντζαροι τρέφονται με σκουλήκια, βατράχους, φίδια, ποντίκια, χελώνες κι ό,τι άλλο σιχαμερό μπορεί να τους προσφέρουν τα σκοτεινά βάθη της γης. Εκεί περνούν όλο τον χρόνο, προσπαθώντας να γκρεμίσουν το μεγάλο δέντρο που κρατάει όρθια την πλάση. Και κόβουν, κόβουν και βρίζουν ο ένας τον άλλον και καρπαζώνονται και κυνηγιούνται, ώσπου έρχονται Χριστούγεννα, παρατάνε στην μέση την ύπουλη δουλειά τους κι ανεβαίνουν στην επιφάνεια της γης, για να καταπιαστούν με άλλη, ακόμα πιο ύπουλη δουλειά.
Τότε αρχίζει το «γλέντι».
Ξυπνούν τον κόσμο με τις αγριοφωνάρες τους, βάζουν τρικλοποδιές και πειράζουν τους περαστικούς, τρομάζουν τα παιδιά και τους αρπάζουν τα παιχνίδια για να παίξουν αυτοί κ.λ.π.
Αφού τυραννήσουν κάθε άνθρωπο που έχει την απρονοησία να τριγυρίζει μες στη νύχτα, επιτίθενται στους μύλους. Παιδεύουν τους μυλωνάδες μέχρι να τους γονατίσουν από την απελπισία και σκορπάνε παντού το αλεύρι, προσπαθώντας τάχα να φτιάξουν πίττες. Όταν βαρεθούν, ετοιμάζονται για την μεγάλη επίθεση. Ξεχύνονται μέσα στα χωριά. Μαδούν τα δέντρα και τα λουλούδια των κήπων, ανεβαίνουν στις στέγες και σπάζουν τα κεραμίδια, τρυπώνουν στις καμινάδες των τζακιών και μπαίνουν μέσα στα σπίτια. Τότε γίνεται χαλασμός μεγάλος. Αναποδογυρίζουν τα έπιπλα, κατουρούν τα πάντα, μαγαρίζουν τα γιορτινά φαγητά κι όσα δεν τους αρέσουν τα πετούν στο πάτωμα και τα ποδοπατούν, τρώνε τα χριστουγεννιάτικα γλυκά και τις λιχουδιές, σκορπίζουν τις στάχτες του τζακιού, τ’ αλεύρια, τις ζάχαρες παντού, ανοίγουν τις ντουλάπες και τα μπαούλα και βρωμίζουν τα καθαρά ρούχα, κ.α.
Δρουν στο σκοτάδι, μέσα στη νύχτα. 353 ή 354 μέρες το χρόνο ζούνε στα σκοτάδια. Δυσκολεύονται έτσι να συνηθίσουν το φως του ήλιου. Το βέβαιο είναι ότι με την κάλυψη του σκοταδιού, την ταχύτητα και την ευλυγισία τους προξενούν θραύση και πανδαιμόνιο σε όποιο σπιτικό και όποιους ανθρώπους δεν προνόησαν να πάρουν τα μέτρα τους, γιατί υπάρχουν μέτρα που μπορούμε να πάρουμε για να προστατευτούμε, γι’ αυτά όμως δεν θα μιλήσω. Για τους ανθρώπους δεν νοιάζονται καθόλου. Ας πρόσεχαν, λένε.
Η ίδια δουλειά κάθε βράδυ μέχρι την παραμονή των Θεοφανείων. Μόλις δουν τον παπά με τον αγιασμό και τον βασιλικό, τους πιάνει πανικός και τρέχουν να χωθούν στα βάθη της γης, όπου ανακαλύπτουν πως το δέντρο που κρατάει την πλάση έχει θρέψει για τα καλά. Απελπισμένοι από την αποτυχία τους να μαγαρίσουν τα νερά, πέφτουν πάλι με μανία πάνω στο δέντρο κι αρχίζουν να κόβουν, να κόβουν και να βρίζουν ο ένας τον άλλον και να καρπαζώνονται και να κυνηγιούνται, ώσπου έρχονται τα επόμενα Χριστούγεννα και θυμούνται τα νερά, κι άντε πάλι από την αρχή, αιώνες τώρα.
Η ονομασία
Το όνομα Καλικάντζαρος (ή Καλλικάντζαρος) έχει μεγάλη αλλά άγνωστη ιστορία. Στην πραγματικότητα μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Κάποιοι λένε ότι προέρχεται από το «Καλοί» (ωραίοι δηλαδή), «κάνθαροι»
(σκαθάρια). Φαίνεται πως δεν είχαν δει ούτε Καλικάντζαρο ούτε σκαθάρια, εκτός αν το «Καλοί» χρησιμοποιείται για να ξορκίσει την ασχήμια τους. Πως λέμε «Ειρηνικός Ωκεανός», «Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδος» για μέρη που ούτε ειρηνικά είναι ούτε σχέση έχουν με την ελπίδα;
Ίσως Καλικάντζαρος θα πει «Καλό ανθρωποειδές πλάσμα» (το καλό εδώ είναι ειρωνικό, ευφημισμός). Το σίγουρο είναι ότι ο Καλικάντζαροι είναι γνωστοί και με πολλά άλλα ονόματα, σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και εποχές, αποκαλούνται με διαφορετικά ονόματα. Ο Μιχαήλ Ψελλός του αναφέρει ως «Βαβουτσικάριους» (11ος αι. Ίσως από το «βάβω» = «γιαγιά», ή και μερικές φορές «ζημιά»).
Τα ονόματα που τους έχουν δώσει είναι ποικίλα, ανάλογα με τον τόπο: Βερβελούδες(Κωνστ/λη) , Ζούζουλα, Κάηδες αλλά και Καημπίλιδες (Κάρπαθος), Καλιοντζήδες (Ηπειρος), Καλιτσάγκαρους (Τήνος), Καλλισπούδηδες (Σάμος), Καρακατζόλια (Κρήτη), Καρκαντζόλους, Καρκαντσέλια (Θεσσαλία), Κατσιάδες (Χίος), Καψιούρηδες, Κολοβελόνηδες, Λυκοκάντζαρους (Μεσσηνία), Μνημοράτους, Παγανά, (Π)αρωρίτες, Πλανήταρους (Κύπρος), Σιβότες και Σιφώτες (Καππαδοκία), Σκαλικατζέρια, Τσιλικρωτά (Μάνη), Χρυσαφεντάδες (Οινόη-Πόντος), είναι μερικά απ' αυτά.
Η προέλευση
Η αρχή των μύθων που είναι σχετικοί με τους καλικάντζαρους βρίσκεται στην αρχαιότητα.
► Οι Αρχαίοι πίστευαν πως οι ψυχές σαν έβρισκαν την πόρτα του Άδη ανοιχτή, ανέβαιναν στον απάνω κόσμο και τριγύριζαν παντού χωρίς έλεγχο και περιορισμούς. Λέγεται ότι κρατούν από αρχαίες δοξασίες, όπως οι "κύρες", οι ψυχές δηλαδή που ανέβαιναν στη γη, όσο διαρκούσαν τα Ανθεστήρια, προς τιμήν του Διονύσου, φέρνοντας μπελάδες στους ανθρώπους.
► Λέγεται επίσης ότι συμβολίζουν τις ψυχές των πεθαμένων που έρχονται και βασανίζουν τους ζωντανούς, λαϊκή δοξασία πράγματι τόσο ισχυρή, ώστε οι άνθρωποι, ήδη από τα αρχαία χρόνια, προκειμένου να εξευμενίσουν αυτές τις ψυχές, ετοίμαζαν, ως προσφορά, "μελιτόεσσες", μικρές μελόπιτες, πιθανοί πρόγονοι των "μελομακάρονων" .
► Ο λαός πιστεύει πως καλικάντζαροι γίνονται τα παιδιά που γεννιούνται ανήμερα τα Χριστούγεννα. Γιατί τότε σημαίνει πως η σύλληψή τους έγινε του Ευαγγελισμού, την ίδια μέρα με τη σύλληψη του Χριστού, πράγμα που για κάθε χριστιανό είναι αμάρτημα βαρύτατο.
Το τι βασανιστήρια περνούσαν αυτά τα καημένα τα παιδάκια, στα πολύ παλαιότερα χρόνια, όπου η δοξασία αυτή ήταν έντονη, δε λέγεται…!! Τους έκαιγαν τα πέλματα των ποδιών τους και ειδικά τα νύχια τους, γιατί έλεγαν πως «όταν από τη φλόγα της φωτιάς καψαλιστούν και καούν τα νύχια του, δεν μπορεί να γίνει καλικάντζαρος χωρίς νύχια»…!!
► Κατά διάφορες ελληνικές δοξασίες οι καλικάντζαροι ήταν άνθρωποι με κακιά μοίρα μεταβαλλόμενοι σε δαιμόνια, γίνονται δε καλικάντζαροι αυτοί που έχουν γεννηθεί μέσα στο Δωδεκαήμερο εκτός και αν βαπτισθούν αμέσως, ή εκείνοι στους οποίους ο ιερέας δεν ανέγνωσε σωστά τις ευχές του βαπτίσματος, τα τερατώδη βρέφη, ή κατά τους Σιφναίους όσοι πέθαναν στο Δωδεκαήμερο ή αυτοκτόνησαν και στη Μακεδονία όσοι δεν έχουν ισχυρό Άγγελο για να τους προστατεύει από τον Σατανά.
► Σύμφωνα με μία δοξασία, οι Καλικάντζαροι είναι οι βρυκολακιασμένες ψυχές των στρατιωτών του Ηρώδη. Η «παγάνα» που ξαπόστειλε ο Ηρώδης για να σκοτώσει όλα τα νήπια κάτω των δύο χρόνων, με την ελπίδα πως έτσι θα εξόντωνε και το νεογέννητο Χριστό. Η κατάρα αυτής της παιδοκτονίας τους καταδιώκει και πέρα από τον τάφο.
Προκαταλήψεις
Οι Καλικάντζαροι θεωρούνταν οπωσδήποτε εκφυλισμένα πλάσματα, άνομων διασταυρώσεων και γι’ αυτό μπορεί να απηχούν ακόμα και παλαιολιθικές προκαταλήψεις από τις εποχές όπου άνθρωποι και Νεάντερταλ μοιραζόταν την Ευρώπη, όταν η διασταύρωση μεταξύ διαφορετικών ανθρώπινων ειδών ήταν ακόμα πιθανή και οι εκφυλιστικές τάσεις κοινότερες.
Η ομοιότητα της μορφής τους με τον θεό Πάνα, ή τους Σάτυρους έχει κάνει αρκετούς να τους συνδέουν με τις Ελληνικές μυθολογικές διηγήσεις και την Παλιά Θρησκεία, όχι το λεγόμενο Δωδεκάθεο αλλά τις ακόμα παλαιότερες Χθόνιες λατρείες, που χάνονται στην ανθρώπινη προϊστορία. Η Παλιά Θρησκεία είχε επιβιώσει μέσα από τη Διονυσιακή λατρεία και συμπεριλάμβανε και χθόνια πλάσματα – από τα έγκατα της Γης – τους Χθόνιους / Κρόνιους, αλλά και ακραίες «σκανταλιάρικες» συμπεριφορές κατά την φρενιτιώδη λατρεία του Βρόμιου Βάκχου (Διόνυσου) ανάλογες με αυτές των «Καλλικαντζάρων». Σ’ αυτό συνηγορούν και οι ονομασίες που συνδέουν τους Καλικάντζαρους με τους Λύκους, όπως το «Λυκοκάντζαροι» αφού η μορφή του Λύκου ήταν σημαντική για τη Διονυσιακή λατρεία (βλ. Λύκαια) και τελικά συνδέει τους Καλικάντζαρους και με αυτή αλλά και με τους μεταγενέστερους θρύλους των Λυκανθρώπων.
Υπήρχαν επίσης θρύλοι για Ονοκένταυρους – ανθρωποειδή τριχωτά δαιμόνια – πλάσματα, που ζούσαν στις ερημιές και που προήλθαν από διασταύρωση ανθρώπων και ζώων. Οι Ονοκένταυροι είχαν τη μορφή Σάτυρου, όπως και οι Καλικάντζαροι.
Η λατρεία του Βάκχου κράτησε επιβεβαιωμένα μέχρι τον 12ο αιώνα σε αγροτικές περιοχές της κυρίως Ελλάδας (για να μην πούμε πως ακόμα, κάπου, κάποιοι την συνεχίζουν) και πιθανότατα είναι αυτή που συνδέει τους Καλικάντζαρους με το άλλο πολύ διαδεδομένο τους όνομα «Παγανά».
Το όνομα «παγανά» προέρχεται σίγουρα από την Χριστιανική εποχή και αντίθετα με τα διάφορα τοπικά ονόματα (τσιλικρωτά, Καλιοντζήδες κτλ.) η χρήση του έχει μεγάλο γεωγραφικό εύρος. Αυτή η λέξη μπορεί να μας δώσει μια κατεύθυνση στην αναζήτηση της προέλευσης των παραδόσεων για Καλικάντζαρους. Ουσιαστικά «παγανά» θα πει «χωριάτικα» - από το λατινικό paganus = χωριάτης, ταυτόχρονα όμως η λέξη συγγενεύει και με λέξεις που αφορούν τις παλιές θρησκείες. Λέγοντας «παγανιστής» & «παγανιστικό» εννοούμε τις Ελληνικές (αλλά και γενικότερα της «Εθνικές», πολυθεϊστικές και πανθεϊστικές λατρείες).
Με δεδομένο το ότι αυτές συνεχιζόταν υπογείως (χθόνια, μεταφορικά αλλά και κυριολεκτικά) για πολλούς αιώνες στη Βυζαντινή εποχή, μπορούμε να φανταστούμε ότι υπήρχε μια τουλάχιστον εποχή κατά την οποία οι Καλικάντζαροι ήταν εντελώς πραγματικοί για τους κατοίκους της Ελληνικής υπαίθρου. Ήταν οι ομάδες των περιπλανώμενων μελών των παλαιότερων θρησκειών, που ζούσαν σε κοινωνική απομόνωση (στην καλύτερη περίπτωση) και πιθανώς να αναγκαζόταν να κατέβουν από τα βουνά για να κλέψουν τρόφιμα σαν Καλικάντζαροι, ιδιαίτερα στη διάρκεια του χειμώνα όταν είναι δύσκολο να βρεθεί τροφή στα δάση. Ίσως η ονομασία «Καλοί των Ορέων», να προέρχεται από αυτήν ακριβώς την κατάσταση. Άλλωστε η σημερινή παραδοσιακή εικόνα των Καλικάντζαρων, διαμορφώθηκε κατά την ύστερη Βυζαντινή περίοδο και κατά την Τουρκοκρατία.
Στην Ευρώπη
Σε πολλές χώρες της Ευρώπης πίστευαν ότι ο λυκάνθρωπος γεννιέται ή γίνεται τις μέρες των Χριστουγέννων. Στη Βενετία την παραμονή των Χριστουγέννων γεννιόντουσαν οι μάγισσες και οι στρίγγλες. Στη Γαλλία οι Loup-garous τριγυρνούσαν στους δρόμους τη νύχτα των Χριστουγέννων και έτρωγαν τα σκυλιά. Την ίδια νύχτα στις σκανδιναβικές δοξασίες έβγαιναν στους δρόμους τα trolls και άλλα σατανικά πλάσματα και οι άνθρωποι τα εξευμένιζαν με θυσίες. Στην Ισλανδία πίστευαν ότι κάθε Χριστούγεννα τα julesveinar κατέβαιναν από τα βουνά για να αρπάξουν παιδιά και να τα οδηγήσουν στις σπηλιές των ξωτικών. Στη Γερμανία, το δωδεκαήμερο ανέβαινε στη γη ο Άγριος Κυνηγός, η Λυσσασμένη Στρατιά, οι μάγισσες και οι τερατόμορφες γυναίκες που έκλεβαν τα μωρά από την κούνια τους, γι' αυτό οι άνθρωποι έπρεπε να κλειδώνονται μέσα μετά τη δύση του ήλιου και να μην κάνουν καμιά δουλειά εκείνες τις ημέρες.
Έως εδώ όμως, γιατί το θέμα είναι … ατελείωτο!
Πηγές:
www.mpa.gr , www. news.pathfinder.gr , http://chriscon.blogspot.com/, http://el.wikipedia.org,
«Εγκυκλοπαίδεια των Τεράτων»του Γιώργου Μπλάνα.
Υ.Γ. Πολύ θα ήθελα να μιλήσω για τους σύγχρονους Καλικαντζάρους αλλά ο χώρος δεν μου το επιτρέπει. Συνήθως τριγυρίζουν με στολές ή κουστουμαρισμένοι, αφού δεν έχουν την αίσθηση ότι οι γραβάτες μπορεί να τους πνίξουν, μα δεν είναι και λίγοι εκείνοι που φορούν μοντέρνες ενδυμασίες. Κοινό χαρακτηριστικό τους, ένα. Ρουφούν το αίμα του κοσμάκη…
Ας μη συνεχίσω όμως…
ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ ΝΑ ΕΧΟΥΜΕ!
5/1/2010
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου