Ιανουάριος

Ο Ιανουάριος είναι ο πρώτος μήνας του πολιτικού έτους κατά το Γρηγοριανό Hμερολόγιο.

                                                             Τσαρούχης

Ονομασίες

Στο λαϊκό καλεντάρι ο Ιανουάριος ονομάζεται:

Γενάρης και Γεννολοητής, παρετυμολογικά, επειδή γεννοβολούν τα κοπάδια.

Γατόμηνας, επειδή σ’ αυτόν ζευγαρώνουν οι γάτες.

Μεσοχείμωνος, επειδή είναι ο μεσαίος μήνας του χειμώνα.

Κρυαρίτης, λόγω του τσουχτερού κρύου.

Καλαντάρης ή Κελεντέρης για τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.

Μεγαλομηνάς, γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους με 31 μέρες.

Ιστορικά

Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Ιανουάριος αντιστοιχούσε με το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Ποσειδεώνα και το πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Γαμηλιώνα. Το διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν τα:

Αλώα, προς τιμή της Δήμητρας.

Κατ’ Αγρούς Διονύσια, προς τιμή του Διονύσου, με φαλληφορίες, παίγνια και μασκαράτες.

Λήναια, προς τιμή του Διονύσου, όπου κυριαρχούσαν οι δραματικοί αγώνες.

Κατά τη διάρκεια των γιορτών αυτών πρωτοπαρουσιάστηκαν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη: Βάτραχοι, Λυσιστράτη, Σφήκες, Ιππείς και Αχαρνείς.

Για τους αρχαίους Έλληνες η πρώτη του έτους ήταν η  21η Ιουνίου.

Είναι ο πέμπτος μήνας του χριστιανικού έτους, του καλούμενου ενιαυτού, και άλλοτε ο ενδέκατος του ρωμαϊκού ημερολογίου, περιλαμβάνοντας 31 ημέρες (εικοσιτετράωρα) έχοντας κατά μέσον όρο χρόνο ημέρας 10 ώρες, και χρόνο νύκτας 14 ώρες.
Αντιστοιχεί  επίσης με τον Σαββάθ των Εβραίων και τον Τωβί των Αιγυπτίων.
Η πρώτη μέρα του μήνα και πρώτη ημέρα του χρόνου, είναι γνωστή ως Πρωτοχρονιά.

Ο Ιανουάριος οφείλει το όνομά του στον διπρόσωπο θεό των Ρωμαίων Ιανό, τον «θεό των Θεών». Ο Ιανός ήταν ο θεός της κάθε αρχής, της έναρξης των πολεμικών επιχειρήσεων και των μεγάλων έργων. Γιορταζόταν στις καλένδες του Ιανουαρίου (1η Ιανουαρίου), ενώ την ίδια μέρα αναδεικνύονταν οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι, όπως οι Πραίτορες και οι Ύπατοι. Ίσως, γι’ αυτό το λόγο ο Ιανουάριος έγινε ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού Ημερολογίου.

Όπως αναφέρει σχετικά και ο Ηλίας Αναγνωστάκης:

…ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού. Εκαλείτο δε και «Αιωνάριος» αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν μάλιστα οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους.

Ο Ιανουάριος, ωστόσο, δεν ήταν ανέκαθεν ο πρώτος μήνας του έτους για τους Ρωμαίους. Στα πρώτα χρόνια της ιστορίας τους, πρώτος μήνας ήταν ο Μάρτιος, λόγω εαρινής ισημερίας, από το όνομα του πολεμικού θεού τους Mars-Martis (δηλαδή του Άρη των Ελλήνων). Πρωτοχρονιά ήταν τότε η πρώτη Μαρτίου, η οποία εξακολούθησε να γιορτάζεται και στα κατοπινά χρόνια. Και επειδή θυμούνταν πως αυτή ήταν η αρχική τους πρωτοχρονιά, την έλεγαν πάτριον. Ο Ιανουάριος έγινε πρώτος μήνας αργότερα, όταν ο μυθικός βασιλιάς των Ρωμαίων Νούμας Πομπίλιος οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση τον ήλιο.

Λαογραφία

Ο Ιανουάριος είναι γνωστός και ως καλαντάρης  από  τα κάλαντα της                                 

Πρωτοχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών του Ιανουαρίου. Τα δώρα αυτά είναι το πάλαι ποτέ «δώρο των Χριστουγέννων», ο 13ος μισθός, ο οποίος στη Βυζαντινή εποχή ήταν πράγματι δώρο κι όχι μισθός. Όπως αναφέρει ο Σπύρος Τραϊανός τα δώρα αυτά είχαν την εξής προέλευση:

            Με την αρχή του χρόνου άρχιζε η θητεία των υπάτων, οι οποίοι σε σχετική πομπή στους δρόμους σκορπούσαν νομίσματα, που αρχικώς ήσαν χρυσά, αλλά αργότερα, επί Ιουστινιανού, περιορίστηκαν σε αργυρά. Μικρά νομίσματα συνέλεγαν όμως και τα παιδιά, που περιέρχονταν τα σπίτια συγγενών και φίλων για να ευχηθούν. Έτσι γεννήθηκαν τα «Κάλαντα», που φθάνουν μέχρι τις μέρες μας, αλλά αφετηρία τους υπήρξαν οι Καλένδες του Ιανουαρίου, άσχετα αν σταδιακά επεκτάθηκαν από τα παιδιά σε όλες τις εορταστικές ημέρες του Δωδεκαήμερου.

                                      Σατουρνάλια

Οι ρίζες άλλωστε πολλών από τα έθιμα του Δωδεκαήμερου ανάγονται στους χρόνους που γιορτάζονταν η «Χειμερινή τροπή» του Ήλιου που σημάδευε την αρχή της εποχής του χειμώνα. Οι γιορτές αυτές έπαιρναν πανηγυρικό χαρακτήρα και είχαν κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Άρχιζαν με τα Βρουμάλια από τις 24 Νοεμβρίου έως τις 17 Δεκεμβρίου και ακολουθούσαν τα Σατουρνάλια (στην Ελλάδα τα Κρόνια) από τις 18 έως τις 24 Δεκεμβρίου και ήταν η αρχαιότερη γιορτή των Ρωμαίων την οποία απέδιδαν στον Ρωμύλο ή στους Πελασγούς. Ξεχώρισε όμως από τις άλλες αγροτικές γιορτές τους το 217 π.Χ. Κατά την κεντρική ημέρα της γιορτής του «αηττήτου ηλίου», στις 25 Δεκεμβρίου, εορταζόταν το γεγονός της τροπής του Ήλιου, που άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό, να μεγαλώνουν οι ημέρες, και μαζί τους οι ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου ξανάκαναν τη Γη να καρποφορήσει. Την 1η Ιανουαρίου γιορτάζονταν οι Καλένδες, στις 3 τα Βότα, στις 4 τα Λορεντάλια και στις 7 Ιανουαρίου τελείωνε η περίοδος αυτή των εορτών.

 Όπως αναφέρει ο Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης:

`Η τοποθέτηση στις μέρες των πανηγυρισμών αυτών, της Γέννησης, της Περιτομής και της Βάφτισης του Χριστού δεν έσβησε αρχέγονες λατρευτικές αναμνήσεις και μακροχρόνιες συνήθειες. Έτσι, στο Δωδεκαήμερο συναντούμε έθιμα χριστιανικά μαζί και παγανιστικά να συμπορεύονται αρμονικά σε μια καμπή του χρόνου κρίσιμη για την ευετηρία, την καλοχρονιά, στην ευρύτερη διάσταση της πλούσιας παραγωγής και της καλής υγείας… Χαρακτηριστικό του πνεύματος της Πρωτοχρονιάς είναι το γνωστό ποδαρικό, που σε αρκετά μέρη παίρνει μορφή πραγματικής μαγικοδεισιδαιμονικής τελετουργίας…. Άλλο σύμβολο της μέρας είναι η βασιλόπιτα, που, με πολλές μορφές και διάφορους τρόπους παρασκευής, είναι παρούσα σε όλα τα σπίτια, σε χωριά και πόλεις…. Πέρα όμως από κάθε άλλο έθιμο λιγότερο ή περισσότερο γνωστό, το πνεύμα του Δωδεκαημέρου χαρακτηρίζει το δρώμενο των μεταμφιέσεων… που έδωσαν το ενδόσιμο στη φαντασία του λαού να πλάσει τους καλικαντζάρους… όντα δαιμονικά, για τα οποία υπήρχε τόσο πλούσια παράδοση, όση για κανένα άλλο δημιούργημα της νεοελληνικής μυθοπλασίας.

                                  Το Καλαντάρι του Ιανουαρίου από το Très riches heures du duc de Berry.jpg

Παροιμίες

Μία από τις ωραιότερες δημώδεις ελληνικές παροιμίες για τον Γενάρη είναι:

Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος

και τον Απλίλ΄ κριάρι (ή σκύλος τον Αλωνάρη)

ούλο το χρόνο κόκορας

και γάτος τον Γενάρη.

Ενώ σε μια άλλη παραλλαγή αναφέρεται:

Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος

τον Αύγουστο κριάρι

όλο το χρόνο κόκορας

και γάτος τον Γενάρη.

Άλλες παροιμίες
               

Αρχιμηνιά, καλή χρονιά, με σύγκρυα και παγωνιά
Άσπρος Γενάρης, νηστικός ο μεροκαματιάρης.
Βαρύ το καλοκαίρι βαρύς και ο Γεναροχειμώνας
Βροχερός Γενάρης, Αύγουστος νοικοκύρης
Γενάρη γέννα το παιδί, Φλεβάρη, φλέβισέ το».
Γενάρη διαβολόμηνα ποτέ σου μην ξανάρθεις».
Γενάρη και Φλεβάρη καταβολάδα και ξινάρι».

Γενάρη καλαντάρη τα κορίτσια σου που τα ‘χεις στα θολόστακτα κρυμμένα».
Γενάρη μήνα κλάδευε και λίσγο μη γυρεύεις».

Γενάρη μήνα κλάδευε και το φεγγάρι χέστο».

Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μην κοιτάζεις».
Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μην ξετάζεις».
Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξύδι».

Γενάρη, μήνα του Χριστού κι αρχιμηνιά του κόσμου».
Γενάρης με τα κρούσταλα, Φλεβάρης με τα χιόνια.»
Γενάρης μήνας του Χριστού κι αρχιμηνιά του κόσμου».
Γενάρης στεγνός κι ο κόπος σου διπλός».
Γενάρης στεγνός, νοικοκύρης πλούσιος».
Γενάρης χωρίς χιόνι, κακό μαντάτο».
Γεναριάτικο πουλί Αυγουστιάτικο αυγό».
Γεναριάτικο φεγγάρι με τα’ Αϊ Γιαννιού τη χάρη».
Γεναριάτικο φεγγάρι, ήλιος ημέρας μοιάζει».
Δέκα μέρες του Γεναράκη, ίσον μικρό καλοκαιράκι».
Εγέλασεν ο Γενάρης».
Εκαμε κι ο Γενάρης ήλιο».
Η καλή αμυγδαλιά ανθίζει το Γενάρη και βαστάει τα αμύγδαλα όλο τον Αλωνάρη

Κάλλιο να ’δω σκυλί λυσσασμένο παρά ζεστό ήλιο τον Γενάρη».

Κλάδεμα του Γενάρη κάθε μάτι και βλαστάρι».
Κότα πίτα το Γενάρη, κόκορα τον Αλωνάρη».
Κότα τον Γενάρη, κέφαλο τον Αλωνάρη».
Κότα, χήνα το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη».
Κόψε, κλάδεψε Γενάρη, να γεμίσει το κελάρι..

Κόψε ξύλα τον Γενάρη μην κάψεις τα παλούκια».
Κόψε ξύλο τον Γενάρη και μην καρτερείς φεγγάρι».
Μωρή ξανθιά αμυγδαλιά π’ ανοίγεις τον Γενάρη δεν καρτερείς την Άνοιξη ν’ ανοίξουμ’ όλοι αντάμα».
Να ’μουν γάτος τον Γενάρη κι ας μην είχα άλλη χάρη.

Ο Γενάρης δε γεννά μήτε αυγά μήτε πουλιά, μόνο κρύο και νερά».
Ο Γενάρης και αν γεννά του καλοκαιριού μηνά».
Ο Γενάρης κι αν γεννάται του καλοκαιριού θυμάται». (Αλκυονίδες ημέρες)

Ο λαγός και το περδίκι κι ο κακός ο νοικοκύρης το Γενάρη χαίρονται».
Οι γεναριότικες νύχτες, για να περάσουν θέλουν συντροφιά και κουβέντα».
Όποιος θε να βαμπακώσει, τον Γενάρη θε ν' οργώσει».
Οποιος σπέρνει το Γενάρη, παίρνει την ανεμοζάλη».
Όρνιθα το Γενάρη, κέφαλος τον Αλωνάρη».
Σ' όσους μήνες έχουν «ρο», μπάνιο με ζεστό νερό».

Στις δεκαεφτά του Γεναριού, είναι κερά του Αγ’ Αντωνιού. Τότε κερά μαντόνα είναι η φούρια του χειμώνα.

Τ' Αλωναριού τα μεσημέρια , και του Γεναριού οι νύχτες».
Τ’ Αυγούστου και του Γεναριού, τα δυο χρυσά φεγγάρια»

Το Γενάρη το ζευγάρι διάβολος θε να το πάρει».
Το Γεναριάτικο φεγγάρι είναι για κλάδο».
Το χιόνι του Γενάρη κοπριά, του Μάρτη φωτιά».
Τον Γενάρη κι αν δεν βρέξει, δεν ξινίζουν τα τυριά.

Τον Γενάρη κλάδευε και τον Φλεβάρη απόσκαφτε».
Τον κακό Γενάρη το κασόνι έχει τη χάρη».
Του Αυγούστου και του Γεναριού το φεγγάρι φωτάει σαν ημέρα».
Του Γενάρη οι ξαστεριές του Αυγούστου οι συννεφιές το ίδιο πράμα είναι».
Του Γενάρη το φεγγάρι ήλιος της ημέρας μοιάζει».
Του Γενάρη το φεγγάρι λάμπει σαν μαργαριτάρι».
Του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο μέρας μοιάζει».
Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα να ‘ναι μέρα».
Του Γενάρη το φεγγάρι την ημέρα σιγοντάρει».
Του Γενάρη το φεγγάρι, πάρα λίγο να ’ναι μέρα».
Του Γεναριού το φεγγάρι είναι σαν του Αλωνάρη».
Του Γεναριού η καλοκαιριά, ούλα τα δέντρα τα γελά.
Τυρί μαλλί τον Αύγουστο κι αγγούρια τον Γενάρη».
Τώρα το μεσοχείμωνο ζητάει κι η γριά ξυλάγγουρα».
Φάε βετούλι τον Γενάρη και γίδα τον Αλωνάρη».
Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και τη Λαμπρή βρεμένη».
Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χαρές θα 'ν' τον Αλωνάρη».
Χιονίζει ο Γενάρης, ξεψυχάει ο γαϊδουριάρης».
Χιόνισ’ έβρεξε ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ’ αλέθουν

Χορεύει σαν Γεναριάτικος διάβολος και σαν Αυγουστιάτικος τρίβολος»

Ως του Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα.

https://el.wikipedia.org/

https://www.sansimera.gr

http://users.sch.gr/v