Τα τραπουλόχαρτα και η ιστορία τους

Στην κλασική αρχαιότητα τυχερά παιχνίδια υπήρχαν, κυρίως με αστραγάλους ή ζάρια, που τα έλεγαν κύβους και από εκεί μας έχει μείνει η λέξη διακυβεύω,  όπως και το «ανερρίφθω κύβος» που είπε (στα ελληνικά) ο Ιούλιος Καίσαρ όταν αποφάσισε να διαβεί τον Ρουβίκωνα, φράση που έχει επικρατήσει στη χρήση με τη μορφή «ο κύβος ερρίφθη».

Και το τάβλι ήταν γνωστό στην αρχαιότητα, τα χαρτιά όμως όχι.

• 

Η ιστορία της τράπουλας

Αρχικά, η λέξη «τράπουλα», προέρχεται από την ιταλική λέξη «trappola». Τα λεξικά θα σας πουν ότι trappola θα πει «απάτη, παγίδα», πράγμα που είναι σωστό αλλά δεν λέει και πολλά.

Δεν είχε ποτέ στα ιταλικά η λέξη trappola τη σημασία της δεσμίδας των παιγνιοχάρτων, υπήρχε όμως ένα βενετσιάνικο παιχνίδι που λεγόταν trappola, οπότε μάλλον από αυτό, μέσω Επτανήσων, θα πέρασε η λέξη και στα ελληνικά, αρχικά με τη σημασία της δεσμίδας που χρησιμοποιούσαν οι παίχτες για να παίξουν το συγκεκριμένο παιχνίδι και μετά για την οποιαδήποτε δεσμίδα χαρτιών.
Ποιος ανακάτεψε πρώτος τα τραπουλόχαρτα; Κι αυτό γιατί η πατρότητά της είναι μάλλον ένα μυστήριο.

Τέσσερις χώρες και λαοί ερίζουν για το ποιος την… πρωτοέπιασε, αλλά ως πιο ανίσχυρη κρίνεται η άποψη περί Αράβων. Είναι γεγονός ότι οι Άραβες συνέβαλαν στη διάδοση κάποιων μορφών τράπουλας, πιθανόν να επέφεραν αλλαγές σ’ αυτές, αλλά δεν ήταν αυτοί που εφηύραν την τράπουλα.

Πιο πιθανή πάντως άποψη από αυτή είναι ότι τα περίεργα αυτά τραπουλόχαρτα, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Αίγυπτο, σε ανύποπτο χρόνο, έχοντας επάνω τους θρησκευτικές απεικονίσεις. Οι αποκρυφιστές μάλιστα ασπάζονται περισσότερο την άποψη αυτή και θεωρούν ότι η εφεύρεση των τραπουλόχαρτων χρονολογείται πριν από τον έντυπο λόγο, ότι η τράπουλα ήταν η πρώτη μορφή «βιβλίου» και ότι τα τραπουλόχαρτα, στη μορφή που είχαν τότε, αποτύπωναν συμβολικά την αρχέγονη γνώση, αποτελούσαν ένα μέρος της λατρείας του Αιγυπτίου θεού Τοθ και με τη βοήθειά τους μπορούσε να προβλεφθεί η μοίρα των ανθρώπων και το μέλλον τους, να δοθούν συμβουλές προς αυτούς και να εξηγηθεί η θέληση των θεών.

Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης θεωρούν ότι αυτά τα αρχέγονα «Φύλλα της Τύχης» ή «Τάροκ» αποτελούν τον «πνευματικό πρόγονο» όλων των τραπουλόχαρτων και ότι η πιο αυθεντική μορφή τους διασώθηκε ως «Τάροκ των Βοημών» και ήδη ως τράπουλα με την ονομασία «Ταρώ του Τοθ».

Μια άλλη άποψη τοποθετεί την επινόηση των παιγνιόχαρτων μεταξύ του 9ου και 10ου αιώνα, στην Ινδία. Τα χαρτιά είχαν πολεμικές αναπαραστάσεις και η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός της ομοιότητας των συμβόλων των πρώτων ευρωπαϊκών τραπουλόχαρτων και των συμβολικών ινδουιστικών παραστάσεων. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που συνδέουν την προέλευση της τράπουλας από το σκάκι, αφού η λέξη ναϊμπ, που εκφράζει τη χαρτοπαιξία στην ινδοστανική, σημαίνει υπολοχαγός.

Η περισσότερο κρατούσα και με τα περισσότερα επιχειρήματα άποψη, όμως, είναι αυτή που συνδέει την τράπουλα με την Κίνα, όπου μάλιστα, ως γνωστό, εφευρέθηκε και το χαρτί. Εδώ λοιπόν φαίνεται πως εμφανίστηκαν για πρώτη φορά παιγνιόχαρτα μεταξύ 7ου και 10ου αιώνα, στην αρχή μάλιστα μπορεί ταυτόχρονα να χρησιμοποιούντο και ως χαρτονομίσματα, όπως πιστεύουν κάποιοι ιστορικοί. Η ομοιότητα, πάντως, των κινέζικων χαρτονομισμάτων και των κινέζικων παιγνιοχάρτων είναι αξιοσημείωτη.

Τα παιγνιόχαρτα θεωρούνται εξέλιξη των κινέζικων ντόμινο, γιατρικού της πλήξης. Σύμφωνα με μια εκδοχή, που βρίσκουμε στην κινέζικη εγκυκλοπαίδεια – λεξικό «Τσινγκ-Τσζε-Τουνγκ» του 1678, ο Κινέζος αυτοκράτορας του 12ου αιώνα Σεν-Χο, ανέθεσε στους σοφούς του να βρουν ένα αντίδοτο στην πλήξη που ένιωθαν στο παλάτι οι τριακόσιες παλλακίδες του, οπότε και κάποιος σοφός του έφερε μια συλλογή από μικρές, ωραία διακοσμημένες, πλάκες από ελεφαντόδοντο, με τις οποίες, κατά τα λεγόμενά του, μπορούσαν να παιχτούν πολλά και διαφορετικά παιχνίδια. Τόσο ο αυτοκράτορας, όσο και οι παλλακίδες του, ενθουσιάστηκαν και, πλέον, το πρόβλημα της ανίας λύθηκε. Ο Τ.Φ. Καίητερ, όμως, στο βιβλίο του «Η εφεύρεση της τυπογραφίας στην Κίνα» αναφέρεται σε χαρτοπαιξία στην Κίνα ήδη τουλάχιστον από το 969.

Τα κινέζικα τραπουλόχαρτα, που μπορεί να ήταν ταυτόχρονα και χαρτονομίσματα στην αρχική τους μορφή και χρήση, διαδόθηκαν σε όλη την Ασία και από εκεί στην Αίγυπτο των Μαμελούκων, απ’ όπου πέρασαν γύρω στο 1370 στην Ιταλία και στην Ισπανία.  

Η τράπουλα των Μαμελούκων ήταν εντυπωσιακά όμοια με μια σύγχρονη: είχε 52 φύλλα, χωρισμένα σε 4 «φυλές» τα μπαστούνια του πόλο, τα νομίσματα, τα σπαθιά και τα κύπελλα. Κάθε φυλή είχε δέκα φύλλα αριθμημένα από 1 έως 10 και τρία ‘βασιλικά’ φύλλα, ανάλογα με τις δικές μας φιγούρες: τον βασιλιά, τον αντιβασιλιά και τον βεζίρη.  

Είναι  εντυπωσιακό ότι από το 1370 και μετά βρίσκει κανείς σε όλη την Δυτική Ευρώπη σαφείς και αφθονότατες αναφορές στο χαρτοπαίγνιο, γεγονός που δείχνει την ταχύτατη αποδοχή που βρήκε η νέα ψυχαγωγία, τόσο για παιχνίδια συναναστροφών όσο και για χαρτομαντεία.

Μια από τις πρώτες αναφορές είναι ένα έγγραφο από την αυλή της Βραβάνδης, από το 1379, όπου αναφέρεται η αγορά μιας τράπουλας για λογαριασμό του βασιλικού ζεύγους, δηλαδή του βασιλιά Βενσεσλάς του Λουξεμβούργου και της βασίλισσας Ιωάννας της Βραβάνδης.

Σε κάθε περίπτωση υπάρχουν αναφορές ότι παιγνιόχαρτα εμφανίστηκαν στην Ιταλία το 1299, στην Ισπανία το 1371, στις Κάτω Χώρες το 1379 και στη Γερμανία το 1377, ενώ σχετική αναφορά βρίσκουμε σε γαλλικό χειρόγραφο των αρχών του 14ου αιώνα, σε γαλλικό ποίημα του 1328 και σε άλλο έγγραφο του αρχείου του Καρόλου ΣΤ’, το 1392.

Δεν φαίνεται να υπάρχουν στοιχεία για το πότε ακριβώς έφθασαν στην Αγγλία, όμως, το 1463, οι ντόπιοι κατασκευαστές ζητούν κρατική προστασία κατά των εισαγόμενων τύπων που ανταγωνίζονται σκληρά τα εγχώρια προϊόντα. 

• 

Ο Κάρολος Ε’, το 1369, στοχεύοντας στη διάδοση της τοξοβολίας, απαγόρευσε στους υπηκόους του να ασχολούνται με άλλα, ρητώς κατονομαζόμενα στο σχετικό διάταγμα, παιχνίδια, στα οποία, όμως, δεν περιλαμβάνονται τα χαρτιά. Νωρίτερα, πάντως, ο Κάρολος Δ’, λέγεται πως διασκέδαζε παίζοντας χαρτιά επί πολλές ώρες κατά τη διάρκεια της μακράς ασθενείας του.

Στην Ανατολική Ευρώπη έφθασαν προς τα τέλη του 15ου αιώνα, γεγονός που αποκλείει την, επίσης προταθείσα, άποψη, ότι τα τραπουλόχαρτα εισήχθησαν μέσω της Ανατολικής Ευρώπης και μάλιστα μέσω των τσιγγάνων, ενώ στην Αμερική μάλλον ήδη από την εποχή του Κολόμβου. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ήδη στα μέσα του ιστ’ αιώνα, οι Ισπανοί τα είχαν μεταδώσει στους Αζτέκους του Μεξικού, των οποίων είχε ήδη καταστεί ιδιαίτερα προσφιλής ενασχόληση.

Καθ’ όσον αφορά στους Βυζαντινούς, δεν υπάρχει καμία μαρτυρία σχετικά με τράπουλες, κάτι που προφανώς σημαίνει ότι δεν πρόλαβαν να τις γνωρίσουν. Επίσης δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία (π.χ. από περιηγητές) για χρήση τραπουλών στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, χωρίς αυτό να αποδεικνύει με βεβαιότητα ότι κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε. Αντιθέτως χαρτιά παίζονταν στα ενετοκρατούμενα Επτάνησα, από όπου στη συνέχεια η συνήθεια πέρασε και σε μερικές περιοχές της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας (τότε Ρούμελης).

Από το 1884 και μετά η εκτύπωση και η εμπορία των παιγνιοχάρτων ανήκε στο Μονοπώλιο του Ελληνικού κράτους

Τόσο η κατασκευή, όσο και η εξέλιξη διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Όσο βρισκόμαστε στα πρώτα χρόνια της κυκλοφορίας της τράπουλας, τόσο πιο πολυτελής είναι η κατασκευή της. Όσο όμως η διάδοσή της στα λαϊκά στρώματα μεγαλώνει, τόσο κατασκευάζονται φθηνότερες τράπουλες, οι οποίες είναι πιο προσιτές. Τα πρώτα χαρτιά ήταν από περγαμηνή ή λεπτά οστέινα φύλλα, χειροποίητα ζωγραφισμένα, πραγματικά αριστουργήματα. Η εφεύρεση της ξυλογραφίας και της τυπογραφίας, καθιστούν ευκολότερη την εκτύπωση και την τράπουλα πιο φθηνή. Ως πρώτη ύλη χρησιμοποιείτε πλέον το χαρτόνι, το οποίο επιστρώνεται με διάφορα υλικά όπως το κερί ή το βερνίκι, για μεγαλύτερη αντοχή.

Μεταξύ του 1450 και του 1550 υπήρχαν τουλάχιστον 350 κατασκευαστές τράπουλας στη Γαλλία, ενώ το Ουλμ και η Κολωνία στη Γερμανία, η Βιέννη, η Γένουα, η Τεργέστη, η Λυών, η Τουλούζη, η Αβινιόν, η Ρουέννη, η Λιμόζ και το Παρίσι ήταν τα αρχικά κέντρα κατασκευής. Οι γαλλικές τράπουλες ήταν πολύ φθηνές με αποτέλεσμα να κατακλύσουν όλη την Ευρώπη και την Αγγλία, στην οποία αποτέλεσαν και πρότυπο κατασκευής των αγγλικών.

Ένας φάντης μπαστούνι πάνω στο άλογό του μεγέθους 19x9 cm είναι από τα παλαιότερα ευρωπαϊκά τραπουλόχαρτα που σώζονται του 14ου ή 15ου αιώνα και βρίσκεται στο μουσείο του Μπασάντο. Επίσης, 13 φύλλα φυλάσσονται στην Αίθουσα Λιθογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού και λέγεται ότι προέρχονται από τράπουλα που κατασκευάστηκε το 1392 για λογαριασμό του βασιλιά Καρόλου του Στ΄.

                                                           

Πώς διαιρείται η τράπουλα

Σε μια τράπουλα υπάρχουν:
• 52 φύλλα, όσες και οι εβδομάδες του χρόνου
• 13 φύλλα κάθε «χρώματος» (φυλής), όσες και οι εβδομάδες μιας εποχής ή όσοι οι σεληνιακοί μήνες
• 4 «χρώματα» (φυλές), όσες και οι εβδομάδες του μήνα
• 12 φιγούρες, όσοι και οι μήνες του χρόνου

Στην Ιταλία οι τέσσερις φυλές  της τράπουλας ονομάζονται μπαστούνια (bastoni), νομίσματα (denari), σπαθιά (spade) και κύπελλα (coppe) και υποτίθεται ότι συμβολίζουν, αντίστοιχα, τους αγρότες, τους εμπόρους, τους ευγενείς και τον κλήρο.

Οι ισπανικές ονομασίες είναι ανάλογες.

Στη Γερμανία και την Ελβετία προτιμήθηκαν, αντίστοιχα, τα φύλλα, τα κουδούνια, τα βελανίδια και οι καρδιές, τελικά όμως επικράτησε το γαλλικό σύστημα, που αποτελεί συγκερασμό των παραπάνω, και έχει τριφύλλια (trèfles, ♣) που αντιστοιχούν στα ιταλικά μπαστούνια, καρά (carreaux, ♦) που αντιστοιχούν στα ιταλικά νομίσματα, πίκες (piques, ♠) που αντιστοιχούν στα ιταλικά σπαθιά, και καρδιές (coeurs, ♥) που αντιστοιχούν στα ιταλικά κύπελλα.

Στην αρχή οι φιγούρες είναι βασιλιάς, ιππότης και υπηρέτης, ενώ αργότερα προστίθεται η βασίλισσα, με αποτέλεσμα η τρίτη σημερινή φιγούρα, ο βαλές, να πάρει χαρακτηριστικά και του ιππότη και του υπηρέτη.

Τα γαλλικά τραπουλόχαρτα είχαν το τεράστιο πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να αναπαραχθούν εύκολα με μια μέθοδο παρόμοια με το στένσιλ, γι’ αυτό και γρήγορα επικράτησαν, αν και ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται π.χ. ιταλικές τράπουλες για διάφορα λαϊκά παιχνίδια στην Ιταλία.

Στα γαλλικά τραπουλόχαρτα, οι φιγούρες πήραν τα ονόματα μεγάλων προσωπικοτήτων της ιστορίας, έτσι ο ρήγας κούπα είναι ο Καρλομάγνος, ο ρήγας καρό ο Καίσαρ, ο ρήγας σπαθί ο Μέγας Αλέξανδρος και ο ρήγας μπαστούνι ο Δαβίδ.

Υπάρχουν και δύο άλλες φιγούρες ελληνικού ενδιαφέροντος: η Αθηνά ως ντάμα μπαστούνι και ο Έκτορας ως βαλές καρό.

Σε άλλες περιπτώσεις, χρησιμοποιήθηκαν φιγούρες με πρόσωπα εστεμμένων, ή ακόμα και με αντιθρησκευτικές παραστάσεις στη γαλλική επανάσταση.

 Μια φιλελληνική τράπουλα που κυκλοφόρησε στην Ουγγαρία το 1829 και της οποίας σώζονται 11 φύλλα στο Ιστορικό Μουσείο παρουσιάζει στις φιγούρες της  τους: Καποδίστρια (Ρήγας κούπα), ­ Κουντουριώτη (Ρήγας σπαθί), Μαυροκορδάτο (Ρήγας καρό), ­ Υψηλάντη (Ρήγας μπαστούνι), Ελλάδα (Ντάμα κούπα), Αθηνά (Ντάμα καρό),  Καρτερία (Ντάμα μπαστούνι), Μιαούλη (Βαλές κούπα), Κολοκοτρώνη (Βαλές σπαθί), Μπότσαρη (Βαλές καρό) και Κανάρη (Βαλές μπαστούνι).  

Αυτή η τράπουλα εθεωρείτο ότι είναι η πρώτη του είδους της, αλλά πρόσφατα βρέθηκε μια άλλη που εικάζεται βασικά ότι είναι  του1822, δηλαδή παλαιότερη, στην οποία οι τέσσερις ρηγάδες απεικονίζονται με τις μορφές των Αλέξανδρου Υψηλάντη, Οδυσσέα Ανδρούτσου, Γεωργάκη Ολύμπιου και Γεωργίου Καντακουζηνού.

Αυτή η τράπουλα τυπώθηκε στη Γερμανία και εδώ βλέπουμε τέσσερις φιγούρες της:

Ρήγας σπαθί είναι ο Υψηλάντης, Ρήγας μπαστούνι ο Γεωργάκης Ολύμπιος (το χαρτί γράφει Jordaki – Γιορντάκι), Ντάμα μπαστούνι η πριγκίπισσα Υψηλάντη και Ντάμα κούπα η Μπουμπουλίνα (ή Populina όπως τη θέλει ο γερμανός φιλέλληνας που σχεδίασε την τράπουλα).

Και μόνο από τα πρόσωπα φαίνεται πως η τράπουλα φτιάχτηκε τον πρώτο καιρό της επανάστασης -μάλιστα, ο Βαλές σπαθί είναι Αλβανός.

Τα παιγνιόχαρτα στον Ελλαδικό χώρο

Δεν είναι γνωστό πότε μπήκαν τα παιγνιόχαρτα στον ελλαδικό χώρο. Κατά πάσα πιθανότητα οι βυζαντινοί δεν πρόλαβαν να τα γνωρίσουν, ή τουλάχιστον δεν υπάρχει καμιά σχετική μαρτυρία. Ασφαλώς στα Επτάνησα επί ενετοκρατίας παίζονταν χαρτιά, αλλά για την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα δεν υπάρχει μαρτυρία από περιηγητές, όμως σε πολλά παλιά λεξικά βρίσκουμε ότι η λέξη grec σημαίνει ‘χαρτοκλέφτης, απατεώνας’. Μερικά λεξικά λένε ότι υπαίτιος για την δυσφημιστική αυτή εξέλιξη υπήρξε κάποιος Θεόδωρος Άπουλος, ένα είδος Νικ Δε Γκρηκ της εποχής του Λουδοβίκου του 14ου, που είχε μαδήσει στο λανσκενέ, χαρτοπαίγνιο της εποχής, όλους τους αυλικούς του Βασιλιά Ηλίου με μια σημαδεμένη τράπουλα.

Είναι βέβαιο πως αυτή η εξήγηση φτιάχτηκε εκ των υστέρων. Άλλωστε, με την ίδια σημασία χρησιμοποιούσαν τη λέξη και οι άγγλοι (όπου η χαρτοκλεψία λεγόταν παλιότερα greekery) αλλά και οι Ισπανοί.· Δύσκολο να έφτασε ως εκεί η χάρη του Άπουλου. Πολλοί ανώνυμοι συμπατριώτες μας θα ευθύνονται, σε συνδυασμό με τη φήμη ελευθεριότητας που είχαν αποκτήσει οι αρχαίοι Έλληνες ήδη από την εποχή των Ρωμαίων.

1.                                                                                

Ελληνική Ορολογία

Ολη σχεδόν η χαρτοπαικτική ορολογία μας είναι ευρωπαϊκής προελεύσεως και όχι τουρκικής.

Τις ονομασίες των φυλών τις πήραμε από τα ιταλικά-ισπανικά, εκτός από τα καρά που τα πήραμε από τους Γάλλους. Μάλιστα, εδώ έγινε κι ένα μπέρδεμα, αφού τα ♠ τα λέμε μπαστούνια, ενώ το παλιό ιταλικό και ισπανικό bastone, basto σημαίνει τη φυλή ♣, που εμείς τη λέμε σπαθιά (δάνειο από το spade, espadas, που όμως στα ιταλικά-ισπανικά δηλώνει τη φυλή ♠!).

Προχωρώντας στα ετυμολογικά της τράπουλας, τον βαλέ που είναι δάνειο από τα γαλλικά (valet, υπηρέτης) τον λέμε και φάντη, που είναι δάνειο από τα ιταλικά (fante) και τελικά ανάγεται στο λατινικό infans, παιδί· και επειδή οι ανήλικοι πρίγκιπες, που λέγονταν infante στην Ισπανία, είχαν μια σωματοφυλακή για να μην πέσουν θύματα των παλατιανών μηχανορραφιών, η σωματοφυλακή αυτή ονομάστηκε infanteria, όρος που γέννησε το σύγχρονο αγγλικό infantry αλλά και τον δικό μας φαντάρο.

Ο φάντης ή φάντες εμφανίζεται και στη φρασεολογία, όπου για κάποιον ανεπιθύμητο που παρουσιάζεται αναπάντεχα λέμε ότι εμφανίστηκε σαν φάντης μπαστούνι.

Η προέλευση της φράσης μάλλον βρίσκεται στη χαρτομαντεία, όπου ο βαλές μπαστούνι είναι σύμβολο κακοτυχίας.

Επίσης, όταν κάποιος συνδέει ή παραβάλλει δύο εντελώς άσχετα μεταξύ τους πράγματα, λέμε τι σχέση έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο; Κατά μία (μάλλον ευφάνταστη) εκδοχή, η φράση γεννήθηκε όταν ένας φαρμακοποιός επέμενε να πατσίσει τα χρέη του από τα χαρτιά δίνοντας τζάμπα φάρμακα στους κερδισμένους.

Σε πολλά παιχνίδια με χαρτιά υπάρχει η έννοια της μπάζας, που είναι ενετικό δάνειο αραβικής αρχής (baza), και δεν έχει καμιά σχέση με τα οικοδομικά μπάζα που κι αυτά είναι ιταλικό δάνειο (basa) ελληνικής όμως αρχής (βάσις). Η μπάζα λέγεται, ή ίσως λεγόταν παλιότερα, και χαρτωσιά, σχετική δε είναι η παροιμιώδης φράση ‘δεν πιάνω μπάζα (ή χαρτωσιά) μπροστά του’ όταν θεωρούμε κάποιον ασύγκριτα ανώτερο από εμάς.

Λέμε βέβαια για κάποιον που αποκόμισε πολλά κέρδη από μια υπόθεση, ότι «έκανε γερή μπάζα» ή «έκανε τη μπάζα του» και προπολεμικά «μπαζαδόρους» έλεγαν τους αητονύχηδες που πλούτιζαν γρήγορα (και όχι πολύ καθαρά)· «αφού μας εσκοτώναν με το ζόρι / στα μακελειά τους χρόνια οι μπαζαδόροι», λέει σε κάποιο ποίημα ο Βάρναλης.

Πρέφα

Ένα παιχνίδι με μπάζες είναι και η πρέφα, που κάποτε ήταν το κυρίαρχο καφενειακό παιχνίδι αφού συνδυάζει τύχη και τέχνη. Μάλιστα, τόσο πολύ δύσκολο παιχνίδι θεωρείται, που παλιότερα υπήρχε η φράση «δεν παίρνει από πρέφα» για κάποιον που το μυαλό του δεν κόβει, δεν καταλαβαίνει. Σήμερα η φράση έχει εξελιχτεί σε «παίρνω πρέφα» που σημαίνει αντιλαμβάνομαι κάτι εγκαίρως, το υποψιάζομαι.

Η λέξη πρέφα είναι γαλλικής ετυμολογίας, από το préférence που σημαίνει προτίμηση, αλλά το παιχνίδι είναι ανατολικοευρωπαϊκό, που έφτασε σε εμάς από τη Ρωσία (όπου λέγεται preferans), όπως μαρτυρεί και το ότι οι πόντοι στην ελληνική πρέφα μετριούνται με καπίκια. Αν και εξόχως τεχνικό παιχνίδι η πρέφα, η αλήθεια είναι ότι επιβραβεύει την υπομονή έναντι της τέχνης, όπως λέει και η χαρτοπαικτική παροιμία Η πρέφα θέλει υπομονή και το πικέτο τέχνη

Σχετικό για τη νικητήρια στρατηγική στην πρέφα είναι και το απόσπασμα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, από το διήγημα “Η καλλικατζούνα”: Ο γερο-Κονόμος ήτον “φίδι κολοβό”. Έπαιζε πάντοτε ρωσική πρέφα με τον γερο-Αποστολίδην και με ένα άλλον. Αν δεν είχε εφτά χαρτωσιές, δεν “αγόραζε”. Ποτέ δεν ήτο ευχαριστημένος να παίξη μίαν μάχην, χωρίς να βάλη “άνθρωπον μέσα”. Ποτέ του δεν έχασε πρέφαν.

 Εκφράσεις

Από την πρέφα πρέπει να προέρχονται και φράσεις όπως «τα βρήκε μπαστούνια» (επειδή στην ιεραρχία της πρέφας τα μπαστούνια είναι η ευτελέστερη φυλή, οπότε αν τα δύο φύλλα που βρει ο εκτελεστής στην αγορά είναι μπαστούνια υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να του είναι ακατάλληλα και να “μπει μέσα”) ή «την κάναμε από κούπες» (επειδή οι κούπες είναι η ακριβότερη φυλή, οπότε αν μπεις μέσα στις κούπες πληρώνεις περισσότερα). Αλλά και γενικά η χαρτοπαιξία και τα τραπουλόχαρτα έχουν δώσει πάμπολλες ιδιωματικές και παροιμιακές εκφράσεις, μερικές πανευρωπαϊκές, όπως

παίζω με ανοιχτά χαρτιά,

 βάζω κάτω τα χαρτιά μου,

ανοίγω τα χαρτιά του,

 έχω κρυμμένο έναν άσο στο μανίκι μου,

παίζω το καλό μου ή το τελευταίο μου χαρτί,

 γκρεμίστηκε σαν πύργος από τραπουλόχαρτα,

παίζει με σημαδεμένη τράπουλα.

Λέμε επίσης τα κάνανε πλακάκια (από μέθοδο των χαρτοκλεπτών), το πέρασε στο ντούκου (από την πόκα) ή κρατάει πισινή (από την κοντσίνα).

http://sarantakos.wordpress.com

https://www.newsbeast.gr/weekend/arthro/773580/i-istoria-tis-trapoula

https://toperiodikomas.blogspot.com/2016/01/h-istoria-ths-trapoulas.html

Η ΘΗΡΙΩΔΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΛΗ ΣΥΚΙΑ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ

 

Τα γεγονότα τα ξέρω από "πρώτο χέρι". Μου τα έχει διηγηθεί η μάνα μου Σοφία Νικητάκη (και όχι μόνο τα συγκεκριμένα) ο θείος μου ο Μάρκος Νικητάκης (του οποίου φέρω το όνομα), η θεία μου η Ελένη Νικητάκη Κωστάκη, η θεία μου Χριστίνα Νικητάκη Μακατούνη και άλλοι.

Τη φωτογραφία της άτυχης θείας μου Ευαγγελίας Νικητάκη Γριντάκη (που έκαψαν οκτώ μηνών έγκυο) είδα για πρώτη φορά πριν λίγα χρόνια σε σχετικό βιβλίο για την περιοχή και την αντίσταση κατά των Γερμανών.

Την Καλή Συκιά την έκαψαν Έλληνες συνεργάτες των Γερμανών  δυστυχώς και όχι μόνο μια φορά

(για τις όποιες απορίες, η γονείς μου είχαν το ίδιο επώνυμο)

Συγκλονιστικές μαρτυρίες από τη θηριωδία

στην Καλή Συκιά

04/10/11 του Μανόλη Παντινάκη

 

 

Ελένη Νικητάκη, Βασιλεία Νικητάκη, Ελένη Νικητάκη-Κωστάκη, στο σπίτι της τρίτης στην Καλή Συκιά. Τα φρικτά γεγονότα στο χωριό τους, τους έχουν σημαδέψει.

Στα 68 χρόνια από τη θηριωδία του Σούμπερτ και των κυνηγών του στην Καλή Συκιά, τη μαύρη Τετάρτη της 4ης Οκτωβρίου του ’43, κι οι μνήμες από τους ολίγους, που βίωσαν τα σκληρά γεγονότα, είναι ακόμα ζωντανές και προκαλούν φρίκη.

Έδρασαν τότε, δυστυχώς, οι λιπόψυχοι Σουμπερίτες, που η πλειοψηφία τους προέρχονταν από το χωριό Κρουσώνας Ηρακλείου και πλαισίωναν το σώμα του αιμοσταγούς λοχία του γερμανικού στρατού...

Όταν οι Σουμπερίτες, προερχόμενοι από τον Αη Γιάννη, μπήκαν στην Καλή Συκιά για να προχωρήσουν στο απάνθρωπο έργο τους, η Γαρυφαλιά Ζουμπεράκη-Βαρδάκη γνώρισε έναν απ’ αυτούς με τον οποίο εργάζονταν σε κτηματία της Μεσαράς τις θεριστικές περιόδους. Γι αυτό, λοιπόν, έκπληκτη και ταραγμένη τον παρατήρησε: «Δε φοβάσαι το Θεό; το Γερμανό μου παριστάνεις;».
Ήταν έγκυος στην κόρη της Μαρία και πήρε την οργισμένη απάντηση-απειλή του Κρουσανιώτη: «θα σε κάψω π...... ζωντανή μ’ αυτό που βαστάς...». Τελικώς, η γυναίκα της Καλής Συκιάς έμεινε έξω από τα καιόμενα σπίτια και γλίτωσε.

Όμως, και η Αριστέα Κωστάκη είχε ανάλογο διάλογο με δεύτερο Σουμπερίτη: «Πού είναι ο Μιχάλης;» τη ρώτησε μόλις την είδε. Και αυτή, έντονα ενοχλημένη από το θράσος του, του είπε: «Δεν ντρέπεσαι μωρέ να ζητάς τον αδελφό μου; Ίντα να τον-ε-κάμεις;». Ο Κρουσανιώτης του σώματος του Σούμπερτ γνώριζε τον Μιχάλη Κωστάκη, επειδή μαζί εργάζονταν τα προηγούμενα καλοκαίρια στη Μεσαρά.
Μέχρι το τέλος της ζωής της η Ελένη Νικητάκη-Κωστάκη, 89 χρόνων σήμερα, θα έχει σφαλιγμένα τα πρόσωπα και τις τργικές εικόνες εκείνης της Τετάρτης. Ο πόνος και η αγανάκτηση την κυριεύουν από αυτές τις αποτρόπαιες στιγμές, αν και κοντεύουν σχεδόν εφτά δεκαετίες και έχασε αγαπημένη της πρόσωπα.

Έκαψαν, τότε, οι πιστοί του βάρβαρου Σούμπερτ, την αδελφή της Ευαγγελία Γρυντάκη, μητέρα τριών παιδιών ηλικίας 3, 4 και 6 χρόνων και έγκυο ήδη 8 μηνών σ’ ένα τέταρτο. Είχε ηλικία 28 χρόνων. Ζωντανές κάηκαν η θεία της (αδελφή του πατέρα της) Φωτεινή Δαμουλάκη και μια άλλη θεία της (αδελφή της μητέρας της) Σταυρούλα Ζουμπεράκη ηλικίας 75 χρόνων. Όπως και η μετέπειτα πεθερά της Αργυρώ Κωστάκη.

"Ο φόβος μας είχενε μεθύσει..."

Ο αναστεναγμός της είναι βαθύς ενώ διηγείται και δείχνει να ξαναζεί εκείνες τις ώρες: «Ο Θεός να μην αφήσει άνθρωπο να ζήσει τέτοια πράματα. Ο φόβος μας είχενε μεθύσει κι είδα με τα μάτια μου τη φρίκη... Εκείνο το πρωί ήμουνε στσ’ «Ελές το μουρί», μια τοποθεσία έξω από το χωριό. Το προηγούμενο βράδυ κυνηγούσαν οι Γερμανοί στο δάσος, στην «Κουκουλιά» τον αδελφό μου το Νίκο το Νικητάκη και πήγα να δω αν τον βρω ζωντανό ή σκοτωμένο. Γι’ αυτό επήγα να ρωτήσω τσ’ άλλους χωριανούς που ήτανε παρέα...

«Ο Στελής ο Ζουμπεράκης μου είπενε πως δεν έχει πάθει πράμα και τον περιμένουν να έλθει. Γύρισα στο χωριό 10 ή 11 το πρωί και ενώ έφευγα είδα την παρέα από το Ηράκλειο, να ’ρχουνται απ’ τον Αη Γιάννη. Μου λένε οι δικοί μας: «Πού θα πας που καίγεται το χωριό;» Εγώ δεν τσ’ άκουσα και συνέχισα το δρόμο μου και μια στιγμή, όταν έφτασα κοντά στο χωριό, είδα φωτιές στα σπίτια...»
Αν και κοριτσάκι 5 χρόνων η Βασιλεία Νικητάκη «δεν τα ξεχνά». Αφηγείται: «θυμούμαι πέντε αδελφές που ήμαστονε, και μας είχενε βάλει η μάνα μου η Θεανή Ζουμπεράκη πανιά στα κεφάλια μας για να δείχνουμε άρρωστες! Ήρθαν κι η μάνα μας για να μη μας βγάλει έξω του είπενε πως είμαστε άρρωστα. Φύγανε και πήγανε στο διπλανό σπίτι του θείου μου του Κωστή του Ζουμπεράκη και έβαλαν φωτιά...

«Όλη η οικογένεια πήγαμε στου «Βαλελή», σ’ ένα σπιτάκι του Ηλιομανώλη από τσι Σαϊτούρες και έφενρε φαΐ ο Ηλιομανώλης. Καθίσαμε δυο μέρες κι ύστερα γυρίσαμε στο χωριό. Είδαμε την κόλαση και πολλά σπίτια είχανε γίνει κάρβουνο. Με πήρε εμένα στα Σελλιά η θεία μου Ελπίδα Ζουρμπάκη κι έμεινα περίπου ένα μήνα. Γύρισα μετά στην Καλή Συκιά κι αρχίζει ο αγώνας να σταθούμε πάλι στα πόδια μας...».

Παραστατική η περιγραφή του Στρατή Πετράκη: «Ήρθανε στο σπίτι μας οι Γκεσταμπίτες κι ήτονε η μάνα μου μέσα. Είχαμε τρυγήσει κι είχαμε πατήσει τα σταφύλια στο πατητήρι. Μόλις τσ’ άκουσενε, μπήκενε στο πατητήρι και χώστηκενε απ’ το μούστο σε σημείο που να μπορεί ν’ αναπνέει. Ήρθανε αυτοί, βαστούσανε χόρτα, θύμους και τσι θέτανε στο σπίτι, βάνανε από πάνω καρέκλες και δίνανε φωθιά. Μόλις ’θελα πορίσουνε να βγούνε όξω απ’ το σπίτι, έβγαινενε η μάνα μου απ’ το πατητήρι και με το μούστο έσβηνε τη φωθιά...».

Φρικτό τέλος

Φωτογραφία πριν την κατοχή στην Καλή Συκιά, στο πανηγύρι τ’ Αη Γιάννη του Θεολόγου. Από αριστερά Μάρκος Νικητάκης,  Σταμάτης Γαβαλάς από το Αρολίθι και το θύμα των Σουμπεριτών  Ευαγγελία Γρυντάκη.

Τις δικές της αποτρόπαιες εικόνες μεταφέρει η Δέσποινα Πετράκη-Γρυντάκη: «Επήρανε τότεδά και τη μάνα μου κι άλλες γυναίκες και τσι πηγαίνανε στα σπίθια και τσι σκοτώνανε και τσι πετούσανε στη φωθιά. Εκάψανε και τη γιαγιά μου απού το Ροδάκινο κι άλλες τρεις Ροδακινιώτισσες. Μα αυτοί ’τανε γκεσταμπίτες! Τη μάνα μου την επήρανε και την εβάλανε σ’ ένα σπίτι και μια πρώτη μου θειά και των επαίξανε. Εκειά εκάηκενε η γιαγιά μου απ’ το Ροδάκινο, η Βαγγελιά η Φρονιμάκη...

«Η κακομοίρα η μάνα μου, η Μαρία η Πετράκη, εχώστηνε στη σκάλα και την εγλίτωσενε. Η θειά μου  η Κανάκενα, η Ειρήνη η Μονιάκη, επρόλαβενε και γλίτωσενε. Η άλλη απού το Ροδάκινο η Ζαμπία η Γιανναδάκη, επολέμανε να βγει απού το παραθύρι. Παναγία μου και πως την έβαλενε το παραθύρι! Την ώρα που επόριζενε την είδανε και τση παίξανε. Η εμισή ήτονε μέσα, κρεμασμένη, σκοτωμένη, κι άλλη απόξω! Του Γρυντοστρατή η γυναίκα ήτονε έγκυος και την εκάψανε ζωντανή. Τσι γυναίκες τσι σκοτώνανε και τσι ρίχνανε μέσα στη φωθιά. Πράμα δεν εβρέθηνε απ’ του Γρυντοστρατή τη γυναίκα. Τη γιαγιά μου την επετάξανε στη φωθιά αλλά δεν εκάηκενε. Τότες εγώ ήμουνε 22-23χρονώ’. Ένιωθα αυτά που κάνανε οι σκύλοι;».

Μέσα από τις φλόγες στο καιόμενο σπίτι του Λεωνίδα Μονιάκη, σύρθηκαν και σώθηκαν η Ειρήνη σύζυγος Κανάκη Μονιάκη και η Ασπασία σύζυγος Μάρκου Γιανναδάκη, τις οποίες μαζί με τη Μαρία Εμμ. Πετράκη, είχαν πυροβολήσει και τραυματίσει προηγουμένως.

Η εγγονή της Μονιάκη, Ελένη ήταν μόλις μωρό σαράντα ημερών κι έκλαιγε, όταν η γιαγιά της εξιστορούσε τα μαρτύριά της: «Εγώ ήμουν μικρό κι όποιον κι αν έβλεπε η γιαγιά μου του έλεγε αυτή την ιστορία. Μου φαινόταν, σαν παιδάκι, παραμύθι. Όταν πλέον πήγα στο Δημοτικό σχολείο, στις τελευταίες τάξεις, συνειδητοποίησα πως αυτό δεν ήταν παραμύθι αλλά μια πραγματική ιστορία. Βιώματα σκληρά απ’ αυτήν την τραγωδία!»

Οι ηρωίδες

Οι απώλειες της μαύρης Τετάρτης στην Καλη Συκιά ήταν τεράστιες και μέχρι το χωριό να επανέλθει στους κανονικούς ρυθμούς ζωής, πέρασαν χρόνια. Όμως ακόμη και σήμερα το δάκρυ τρέχει.

Οι Σουμπερίτες, αδίσταχτοι προχώρησαν στις φρικαλεότητές τους και έκαψαν ζωνταντές τις γυναίκες από την Καλή Συκιά και το Ροδάκινο. Ηρωίδες αυτού του ολοκαυτώματος ήταν: Ευαγγελία σύζυγος Στρατή Γρυντάκη, Μαλαματένια σύζυγος Εμμ. Πετράκη, Ελένη χήρα Εμμ. Νικητάκη, η κόρη της Μαρία και Αργυρώ σύζυγος Κωνσταντίνου Κωστάκη.

Με ταχυβόλα εκτέλεσαν και έριξαν στη φωτιά τη Μαρία σύζυγο Μάρκου Γρυντάκη, Φωτεινή σύζυγος Στρατή Δαμουλάκη και Στ. σύζυγο Γιάννη Ζουμπεράκη. Στην Καλή Συκιά εντόπισαν και Ροδακινιώτισσες που είχαν βρει καταφύγιο μετά τα γεγονότα στο χωριό τους, τις ξεχώρισαν και τις έριξαν στο καιόμενο σπίτι του Λεωνίδα Μονιάκη. Κάηκαν οι: Εαγγελία σύζυγος Ανδρέα Φρονιμάκη, Ευαγγελία σύζυγος Στρατή Σταυγιαννουδάκη, Ζαμπία σύζυγος Γεωργίου Γιανναδάκη και Στέλλα Γεωργίου Καλαφάτη.

Στο ίδιο σπίτι πυροβόλησαν και έριξαν στη φωτιά την Ειρήνη σύζυγο Κανάκη Μονιάκη, την Ασπασία σύζυγο Μάρκου Γιανναδάκη και Μαρία Εμμ. Πετράκη. Σώθηκαν η Μονιάκη και η Γιανναδάκη, ενώ πυροβόλησαν και έσπρωξαν στις φλόγες στο σπίτι του Κουτσομανώλη τον 80χρονο Στρατή Γιάννη Δαμουλάκη, που πέθανε αργότερα από τα εγκαύματα που είχε υποστεί.

Η πυρπόληση των σπιτιών της Καλής Συκιάς και τα όσα ακολούθησαν, υποχρέωσαν τους κατοίκους να απομακρυνθούν και να διστάζουν να επανακατοικήσουν. Ολοσχερώς καταστράφηκαν τα σπίτια των Κων. Ι. Ζουμπεράκη, Δημ. Ι. Γρυντάκη, Ευαγγ. Ι. Πετράκη, Στρατή Δ. Γρυντάκη, Σταμ. Σταυρουλάκη, Εμμ. Δ. Γρυντάκη, Ελένης χήρας Εμμ. Νικητάκη, Εμμ. Κ. Κωστάκη και Μαρίας Ν. Γρυντάκη.

 

ΣΟΦΙΑ ΜΑΥΡΟΕΙΔΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

 Τρίτο Γυμνάσιο Αρρένων Πειραιώς. Αρχές της χούντας.

Φιλόλογός μας η Σοφία Παπαδάκη.

Τότε δυστυχώς δεν ξέραμε ποιά ήταν. Κρίμα.

Σήμερα καμαρώνω και χαίρομαι που την γνώρισα!

Η Σοφία της παντοτινής Νιότης και της Λευτεριάς

https://www.cretalive.gr/.../i-sofia-tis-pantotinis-niotis

"Είναι και παραμένει μια από τις κορυφαίες ποιήτριες της Νεώτερης Ελλάδας, σαν τη Μαρία Πολυδούρη ή σαν την Μυρτιώτισσα. Ξεχώρισε όμως πολύ περισσότερο απ’ αυτές"

09.02.2025

Του Θανάση Γιαπιτζάκη

Χάρη σ’ αυτήν, όλα έχουν καταλήξει σιγά σιγά σε μια εικόνα που δεν τελειώνει ποτέ της. Σαν δασκάλα που ήταν, έχει για λίγο μπροστά της παιδιά - μαθητές αυτής της χρονιάς - που στη θέση τους, του χρόνου, θα ’ναι άλλα. Η δασκάλα όμως, που έχουν αυτά τα παιδιά μπροστά τους, δεν θα αλλάξει. Θα παραμείνει εκεί ψηλά, στην έδρα της (που είναι η έπαλξή της πλάι στον μαυροπίνακα) ή εκεί χαμηλά, ανάμεσά τους, με τα λόγια της και κυρίως με την αξέχαστη μορφή της. Υπάρχει σε όλα αυτά μένας ακόμα λόγος για τη συνεχή εναλλασσόμενη παντοτινή νιότη εκεί μπροστά της, πέρα από τον χρόνο και πέρα από τον χώρο της σχολικής αίθουσας. Η δασκάλα τους δεν είναι τυχαία. Λέγεται Σοφία Μαυροειδή Παπαδάκη.

Είναι και παραμένει μια από τις κορυφαίες ποιήτριες της Νεώτερης Ελλάδας, σαν τη Μαρία Πολυδούρη ή σαν την Μυρτιώτισσα. Ξεχώρισε όμως πολύ περισσότερο απ’ αυτές. Γιατί, όπως λέει ανθολογώντας τα ποιήματά της η γυναίκα του γιού της Αθηνά Παπαδάκη, η κόρη του γνωστού συγγραφέα για το 21 Τάκη Λάππα, «έθεσε ολόκληρο τον εαυτό της σε πολλές δοκιμασίες. Ρωμαλέα και λυρική, στάθηκε σε διαφορετικά ανοίγματα. Το καθένα με τον δικό του ορίζοντα στοιχειοθέτησε και μια στάση ζωής. Δεν αποζητούσε τη γνώση μιας και μόνο αλήθειας. Αν και φανατική, ήταν ατίθαση και ανυπάκουη για να υπηρετήσει ένα μόνο σύστημα. Μοναδικός της στόχος ήταν να της αποκαλυφθεί ο Άνθρωπος. Σε όλες, ακόμα και στις πιο δύσκολες, στις πιο δραματικές, πτυχές του».

Για να τη βρούμε σε μια τέτοια στιγμή της στη σχολική αίθουσα όταν δίδασκε, ας δούμε τί είπε γι’ αυτήν η Μάνια Πάσσου, ποιήτρια σήμερα κι εκείνη, που τότε ήταν μαθήτριά της. Το δικό της ποίημα, με τίτλο «Όποια αλήθεια», κλείνει μέσα του συναισθήματα και εντυπώσεις από μια προσωπικότητα που βλέπουμε σ’αυτό το παράδειγμα γιατί άφησε τ’ αχνάρια της στις καρδιές πολλών γενεών παιδιών: «Στην καθηγήτριά μου Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη - Όποια αλήθεια | έμαθα στο σχολείο, | την είπες | Εσύ. | Ό,τι δεν ξέχασα από το σχολείο, | το είπες | Εσύ. | Χαμήλωνες πάντα | τη φωνή | και κοίταζες, όσο μιλούσες, | την πόρτα. | Στην διπλανή τάξη | έκανε μάθημα | ο χοντρός καθηγητής | που είχε αναγνωρίσει | ο πατέρας μου, | στο μπλόκο της πλατείας | κάτω απ’ τη μαύρη κουκούλα. | Πέρασαν χρόνια πολλά | για να καταλάβω | τί δύναμη χρειαζόταν, | εκείνα τα χρόνια, | εκείνος σου | ο ψίθυρος».

Από δασκάλα που την είπαμε πιο πριν, πώς άραγε γίνεται εδώ να την αναφέρει η μαθήτριά της ότι είναι καθηγήτρια - κι ότι ο άλλος είναι «ο χοντρός καθηγητής που έκανε μάθημα στη διπλανή τάξη»; Θα χρειαστούμε μια βοήθεια, που να μας φωτίσει. Και έχοντας τη βοήθεια του συμπατριώτη της Γιώργου Πρατσίνη, που έχει γράψει κάποια στοιχεία της βιογραφίας της το 2001, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Πρώτα απ’ όλα η πατρογονική της εστία στην Κρήτη, η Φουρνή. Έτσι περιγράφει το χωριό της (που χωριζότανε σε τρία διαφορετικά μέρη) η ονειρική πένα της Σοφίας Μαυροειδή Παπαδάκη: «Στον κάμπο και στων λόφων τα ριζά, | τρία λευκά κοπάδια, | γύρω από μιαν αρχόντισσα εκκλησιά. | Στα πόδια τους λιβάδια, | κατάφυτα απ’ του Βάκχου τη χαρά. | Κορφούλες χαμηλές, ανεγερτές, | τη Βαγγελίστρα, τον Σταυρό κορώνα. | Κι ολούθε ελιές, και δάση αμυγδαλιές, | που κάνουν άνοιξη τα μέσα του χειμώνα».

Η Σοφία γεννήθηκε στη Φουρνή Μεραμβέλλου της Ανατολικής Κρήτης στις 26 Ιουνίου του 1898. Την ακριβή ημερομηνία μάς την δίνει ο γιος της Αντώνης Παπαδάκης, δείχνοντας το απολυτήριο του «Παρθεναγωγείου Φουρνής» - όπου γράφεται η ηλικία της «Ετών Δέκα». Μετά το Δημοτικό Σχολείο, πήγε στο Γυμνάσιο της Νεάπολης για πέντε δύσκολα χρόνια, γιατί ανεβοκατέβαινε ένα ολόκληρο βουνό κάθε μέρα. Χωρίς να πάρει το απολυτήριο του Γυμνασίου, πήγε στο Διδασκαλείο του Ηρακλείου για άλλα δυο χρόνια. Κι όταν τέλειωσε πιά, το 1915, διορίστηκε δασκάλα σε ηλικία δεκαεφτά ετών στο Παρθεναγωγείο της Φουρνής. Μετά, υπηρέτησε στα σχολεία των Λιμνών και της Κεραπολίτισας, λίγο καιρό στην Νεάπολη και από το 1921 στο Δημοτικό Σχολείο της Κριτσάς.

Οι δασκάλες και ο... Δασκαλάκης 

Τον ίδιο περίπου καιρό (1912-1915) που η Σοφία Μαυροειδή σπούδαζε στο Ηράκλειο, βρίσκονταν εκεί και οι δυό άλλες ιέρειες της εκπαίδευσης, η Μαρία Αμαριώτου και η Μαρία Λιουδάκη από τη Λατσίδα. Η Σοφία γνωρίστηκε τότε και με την Έλλη Αλεξίου, που ήτανε τέσσερα χρόνια μεγαλύτερή της. Οι δυο μελλοντικές δασκάλες έκαναν παρέα συζητώντας πάντα τα προβλήματα της Παιδείας και έβλεπαν ότι χρειάζεται μεταρρύθμιση και γενική αναβάθμιση.

Στην Κριτσά, η Σοφία βλέπει πως οι συνθήκες ζωής αλλά και αντίληψης ύστερα από την τούρκικη σκλαβιά, βρίσκονταν σε πρωτόγονη κατάσταση. Γι’ αυτό σκέφθηκε ότι, για να ανέβει το πνευματικό επίπεδο των παιδιών και κατά προέκταση του λαού, χρειάζεται περισσότερη και καλύτερη μόρφωση για να ξεφύγουν από το σκοταδισμό που αιώνες είχε επιβάλει ο βάρβαρος Τούρκος κατακτητής. Για να πραγματοποιηθεί όμως η αναβάθμιση, πρέπει πρώτα οι δάσκαλοι να επιμορφωθούν, και αποφασίζει να παραιτηθεί από τη σίγουρη θέση της δασκάλας που με τόσο κόπο είχε αποκτήσει και να πάει στην Αθήνα να σπουδάσει φιλολογία στο Πανεπιστήμιο.

Ήταν μια απόφαση πρωτοφανής για την εποχή εκείνη. Πάνω στο θέμα της εξελικτικής μόρφωσης της Μαυροειδή, η Σοφία Αμαριώτου το 1937 έγραφε: «Παιδί γεωργών, δεν μπορούσε να περιμένει από εκείνους την ώθηση προς τα πάνω και την πήρε από τον εαυτό της. Έμοιαζε με το ξεπεταρούδι που προσπαθεί ν’ απογειωθεί. Σαν το πετύχει δίνεται πια στον αιθέρα, στα ύψη και δεν κατεβαίνει παρά μόνο- απογειώθηκε, κι έφυγε από το χωριό η Μαυροειδή». Η απόφασή της ήταν εκτός λογικής, να αφήσει το σίγουρο εισόδημα που μ’ αυτό ζούσε και βοηθούσε και τη φτωχή οικογένειά της. Πώς θα ζούσε, τί θα έκανε στην Αθήνα

Γι’ αυτό, πριν υποβάλει την παραίτησή της, θέλησε να πάρει τη συμβουλή γνωστών της Φουρνιωτών καθηγητάδων: Του συγχωριανού της γυμνασιάρχη Νικολάου Γραμματικάκη, και του θείου της Μανώλη Ζερβογιάννη. –«Είναι θαυμάσια η σκέψη σου, Σοφία» της είπε ο Γραμματικάκης. «Μόνο έτσι θα πάει μπροστά τούτος ο έρμος τόπος και μπράβο σου που σκέφτεσαι τόσο εθνικά, με τόση διορατικότητα. Αν το έχεις πράγματι αποφασίσει, μη διστάζεις, τράβα μπροστά και ο Θεός βοηθός. Το ότι θα συναντήσεις δυσκολίες, αξεπέραστες ίσως, αυτό είναι δεδομένο. Αλλά επειδή σε ξέρω, είμαι βέβαιος ότι με την εργατικότητά σου, την επιμονή και την υπομονή σου θα τα καταφέρεις... Άλλωστε, όλη μας η ζωή δεν είναι γεμάτη δυσκολίες κι αντιξοότητες;» Και ο θείος της ο Ζερβογιάννης πρόσθεσε: «Καλά είναι να τελειώσεις Πανεπιστήμιο, γιατί καλύτερη κοινωνική θέση θα αποκτήσεις, μεγαλύτερος θα ’ναι ο μισθός και δεν θα σε μεταθέτουν σε απόμερα χωριά, όπου δεν θα βρίσκεις κρεβάτι να κοιμηθείς. Με τί λεφτά όμως; Εδώ ξέρουμε πώς τα φέρνει βόλτα καθένας. Εσύ τώρα εισπράττεις το σίγουρο μηνιάτικο με το οποίο ζεις και βοηθάς και τους γονιούς σου. Αν παραιτηθείς, το χάνεις. Για τους γονείς σου δεν θα’ ναι μεγάλο το πρόβλημα, γιατί στο χωριό θα βρουν ένα κομμάτι ψωμί, όπως μέχρι τώρα. Αλλά εσύ στην Αθήνα πώς θα ζήσεις;»

Και η Σοφία του είπε: «Σωστά όλα αυτά, θείε, αλλά δεν αντέχω αυτή τη μιζέρια των ανθρώπων και των παιδιών και θέλω να βοηθήσω. Βέβαια στην Αθήνα δεν θα έχω πιά το σίγουρο μηνιάτικο, αλλά θα κάνω ιδιαίτερα μαθήματα στα παιδιά των πλουσίων». - «Αφού το έβαλες στο κεφάλι σου» της είπε ο Ζερβογιάννης «και δεν θες να αλλάξεις, πήγαινε. Εγώ έχω γνωριμίες στην Αθήνα, θα σου δώσω τις διευθύνσεις τους και πιστεύω να σε βοηθήσουν. Κι αν χρειασθείς λεφτά, ζήτησέ τους για λογαριασμό μου...»

Η Σοφία ανάμεσα στη Γαλάτεια Καζαντζάκη και τη 'Ελλη Αλεξίου

Όλον αυτόν τον καιρό η Σοφία διαβάζει παιδαγωγικά βιβλία, αλλά και Λογοτεχνία. Τυχαία βρήκε μια μετάφραση Ινδικών και Περσικών ποιημάτων που της άρεσαν πολύ, γιατί κι η ίδια είχε έφεση στην ποίηση. Έτσι, όταν κάποτε ανέβηκε στο Οροπέδιο Λασιθίου και πήγε στο Δικταίον Άντρον «πλημμύρησαν την ψυχή της τα πιο δυνατά αισθήματα. Και, σε έξαρση, για πρώτη φορά θα γράψει τους ποιητικούς στοχασμούς της σε πεζό τραγούδι». Το ποιητικό της ταλέντο ήταν κληρονομικό. Η αδελφή της μητέρας της, η Ελένη Μαγουλάκη, ήταν γνωστή λαϊκή ριμαδόρος με τα πηγαία κι αυθόρμητα ποιήματα και κυρίως μαντινιάδες που είχε πει. Η ανιψιά της όμως θα διαλέξει έναν άλλο δρόμο, τον λυρικό ρεαλισμό, που θα κάνει τα μικρά δημιουργήματά της να συγκινούν και ν’ αντέχουν στον χρόνο. Ένα πρώτο δείγμα αυτής της ποίησής της είναι τα βιώματα - τί άλλο; - μιας δασκάλας, που ήταν και η ίδια εκείνη την περίοδο: «Πόσες φορές αποτραβιέται | μοναχή, πέρα απ’ τα παιδιά | και πικραμένη συλλογιέται | όσα της σφίγγουν την καρδιά. |Ω τα χρυσά που έφυγαν νιάτα | μ’ όνειρα πόσα ήταν γεμάτα! | Προβιβασμός, υποτροφία, | κάποια της τύχης αλλαγή, | δύο τρία χρόνια υπηρεσία | κι ένας λεβέντης μιαν αυγή, | που θα την κλειούσε αρχόντισσά του | στο σπίτι του και στην καρδιά του. | Μά ’ταν φτωχό το σπιτικό της | και καρτερούσαν να θραφούν | γονιοί κι’ αδέλφια απ’ το μιστό της | και χρέη παλιά να πλερωθούν. | Κι αυτός, μικρός, δεν εξαρκούσε | κι όλο πιο μπρος τον εξοφλούσε. | Έχει σβηστεί στο πρόσωπό της | κάθε της νιότης ομορφιά. | Κι όσα διδάσκει στο σκολειό της | δεν τα πιστεύει εκείνη πια. | Κι όλο και γίνεται η δασκάλα | πιο νευρική και πιο ασπρομάλλα. | Άλλες μαθήτριες παντρευτήκαν, | άλλες, παιδάκια, εγίναν νιές |από τη μνήμη της σβηστήκαν | πόσες εδίδαξε γενιές. | Στη νιότη τους, π’ ανθεί και δένει, | μετράει τα χρόνια της θλιμμένη. | Κι όμως, στην έδρα της εκείνη, | για λευτεριά, για δικαιοσύνη, | διδάσκει πάντα και κηρύττει, | με ραγισμένη τη φωνή, | π’ όλο και βγαίνει πιο βραχνή | από τον χρόνιο φαρυγγίτη».

Αποφασισμένη η Σοφία, υποβάλει την παραίτησή της - και με τις λίγες οικονομίες της πηγαίνει στην Αθήνα. Τρομάζει από τη μεγαλούπολη, αλλά γρήγορα προσαρμόζεται. Πρώτη της έγνοια είναι να βρει κάποια δουλειά να ζήσει - και μετά το Πανεπιστήμιο. Με τα γράμματα του θείου της δεν αργεί να τακτοποιηθεί, κάνοντας ιδιαίτερα μαθήματα. Μια από τις πρώτες κατ’ οίκον μαθήτριές της ήταν η Διδώ Σωτηρίου (πασίγνωστο το κατοπινό βιβλίο της τα «Ματωμένα Χώματα») που θα γίνει και κουμπάρα της, και θα γράψει για τη Σοφία: «Θυμάμαι σε τί φτώχεια ζούσε, όταν την πρωτογνώρισα. Με προσφάι συνηθισμένο το κουλούρι με τυρί, σ’ ένα τσιμεντένιο δωματιάκι στη Δεξαμενή, που χρόνια έμενε γιαπί, παγωμένο το χειμώνα, φούρνος το καλοκαίρι, χωρίς λεφτά να πάρει τα βιβλία που χρειαζόταν ή ν’ αγοράσει κανένα ρούχο της προκοπής». Αθάνατο μένει το ποίημά της «Ιδιαίτερο μάθημα» όπου η Σοφία άφησε ανεξίτηλες τις δυσκολίες της για επιβίωση: «Mε το μάθημα τούτο τη φτωχή μου τη ζήση | -δραχμές χίλιες μου δίναν- είχα πια ξασφαλίσει.| Στο φαΐ μου οχτακόσιες -μια ζωή μετρημένη- | για το νοίκι διακόσες -καμαρούλα μια πήχυ- | και για τ’ άλλα, σκεφτόμουν, κάτι πάλι θα τύχει. | Ήταν κάποια κυρία κοσμική, καλεσμένη | στα μεγάλα σαλόνια κι’ είχε ανάγκη να ξέρει | για τον Όμηρο κάτι, για της Λέσβου τη λύρα, | στην κουβέντα της στίχους πού και πού ν’ αναφέρει, | ν’ απαγγέλλει Mαβίλη, Kαβάφη, Πορφύρα. | Ένα μάθημα ακόμα κι η ζωή θαν’ ωραία, | συλλογιόμουν’ στο τέλος θα της μάθω κι αρχαία. | Όταν ξάφνου μου λέει «Θα σας πάψω ένα μήνα, | πού καιρός για μελέτη, το τριώδι έχει ανοίξει, | ξενυχτώ κάθε βράδυ στους χορούς κολομπίνα. | Kαι θαρρώ, δε σας έχω το κοστούμι μου δείξει. | Tι succes που ’χω κάνει! το πιο φίνο lamee! | Δεκαπέντε χιλιάδες μου κοστίζει, μοντέλο | το Grand Chic απ’ ευθείας το ’χει φέρει για με. | Kι assorti πώς μου πάει μυτερό το καπέλο!» | Θα ’πε κι άλλα, δεν ξέρω, το μυαλό μου, σα σφήνα, |

μια κουβέντα τρυπούσε: «Θα σας πάψω ένα μήνα».

Έτσι περνούσε ο καιρός, αλλά τα οικονομικά της δεν της επέτρεπαν ακόμη να σκεφθεί το Πανεπιστήμιο. Το Πανεπιστήμιο, που εκτός τα έξοδα που απαιτεί, ζητούσε και απολυτήριο Γυμνασίου, που η Σοφία δεν το είχε. Γι' αυτό διαβάζει, δίνει εξετάσεις «κατ’ οίκον διδαχθείσα» και το παίρνει με άριστα. Η πρώτη πόρτα είχε ανοίξει. Μετά, σκέφτεται να αξιοποιήσει τις ώρες που οι μαθητές των ιδιαίτερων μαθημάτων της βρίσκονταν στο σχολείο. Εγγράφεται στο Γαλλικό Ινστιτούτο και σε δύο χρόνια παίρνει το δίπλωμα του «Institut Superieur d’ Etudes Francaises». Τώρα, μπορεί να διδάσκει και γαλλικά. Και όχι μόνο αυτό. Τα έσοδά της είναι αρκετά, που της επιτρέπουν να σκεφθεί ανώτερες σπουδές.

Όμως κι εδώ εκπλήσσει. Άριστη όπως ήταν στα Μαθηματικά, θέλει να γίνει Πολιτικός Μηχανικός! Μελετάει και μπαίνει στο Πολυτεχνείο, ξεχνώντας (προς στιγμή τουλάχιστον) τα φτωχά μαθητούδια των χωριών και τον στόχο που είχε βάλει. Η «στιγμή αυτή» στο Πολυτεχνείο κράτησε δύο χρόνια, αλλά μετά το άφησε. Έδωσε εξετάσεις στη Φιλολογία. Το 1931 παίρνει το πτυχίο της και αφοσιώνεται σ’ αυτήν. Τότε μπαίνει στη ζωή της η Καλλιθέα, το μεγάλο προάστιο της Αθήνας. Με τα πτυχία Φιλολογίας και Γαλλικών διορίζεται καθηγήτρια στη Χαροκόπειο Ανωτάτη Σχολή, εξασφαλίζοντας επιτέλους, για δεύτερη φορά στη ζωή της, ένα σίγουρο μισθό. Θα εργασθεί στη συνέχεια ή και παράλληλα σε άλλες Μέσες και Ανώτερες - δημόσιες και ιδιωτικές - Σχολές και πάντα θα βρίσκει χρόνο να ασχοληθεί με τα δικά της ενδιαφέροντα. Θέλοντας να διευρύνει τις γνώσεις της, διαβάζει και μελετά, χωρίς καμιά άλλη ηθική ή υλική βοήθεια, αλλά και δεν το θέλει. Οι μεταφράσεις που διαβάζει των ξένων συγγραφέων δεν την ικανοποιούν. Γι’ αυτό, όταν διάβασε την «Κόλαση» του Δάντη και είδε ότι δεν ήταν σωστή, άρχισε να μαθαίνει ιταλικά(!) για να τη διαβάσει από το πρωτότυπο, ενώ με μια φίλη Ρωσίδα κάνουν.... ανταλλαγή: Η Σοφία τής μαθαίνει ελληνικά και η Ρωσίδα ρώσικα.

Ακούραστη, ακατάβλητη, επίμονη με πνεύμα ζωηρό, και βαθυστόχαστη αντίληψη γράφει ποιήματα και διηγήματα - πολλά απ’ αυτά δημοσιεύονται. Γράφει επίσης κριτικές μελέτες, κάνει μεταφράσεις από τα ιταλικά, τα γαλλικά, τα ρώσικα και η παρουσία της γίνεται αισθητή στο Λογοτεχνικό Κόσμο.

Στα Νεοελληνικά Γράμματα η Σοφία πρωτοεμφανίζεται με το ποίημα «Δασκάλα» που αναφέραμε πριν και που δημοσιεύεται στην «Πνοή» του Α.Μαυρίδη. Οι φίλοι της, που έχουν διαβάσει χειρόγραφα ποιήματά της, την προτρέπουν να τα εκδώσει. Την εποχή εκείνη συγκεντρώνονταν στη «Δεξαμενή» της Αθήνας όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι, όπου η Σοφία θα γνωριστεί με τον Καζαντζάκη, με τη Γαλάτεια, με τον Αυγέρη, με τον Βάρναλη. Αλλά και με έναν όμορφο ψηλό αξιωματικό του Πολεμικού Ναυτικού, που γράφει κι αυτός ποιήματα και κάνει μεταφράσεις από τα αγγλικά. Της φαίνεται πνευματικά καλλιεργημένος, και της μιλάει για τους Άγγλους ποιητές. Ενθουσιάζεται η Σοφία και τον παρακαλεί να τη βοηθήσει να μάθει κι αυτή αγγλικά, για να τους διαβάσει από το πρωτότυπο. Δεν αρνείται ο αξιωματικός και οι συναντήσεις τους είναι τακτικές.

Η Ευαγγελία Ζερβογιάννη μάς υπογραμμίζει: «Θυμούμαι πως, τις καλοκαιρινές της διακοπές που τις περνούσε πάντα στην όμορφη Φουρνή, σε μια εκδρομή μας στην Ελούντα (ασήμαντο χωριουδάκι τότε, αλλά πάντα γραφικότατο) κρατούσε το βιβλίο των Αγγλικών και μελετούσε. Ακόμη και στη βαρκάδα που κάναμε, διαρκώς ρωτούσε τον Κώστα, που ήταν γνώστης της Αγγλικής».

Η Σοφία ξέρει ότι δεν είναι πολύ όμορφη κι όπως ήταν αφοσιωμένη στα Γράμματα δεν της είχε μείνει καιρός για τα αισθηματικά της ούτε είχε συνδεθεί με κάποιον άντρα. Και μια βραδιά... Καθισμένοι σε μια ταβέρνα, ο όμορφος αξιωματικός (Κώστας Παπαδάκης) της εκμυστηρεύθηκε το αίσθημά του. Η Σοφία που δεν το περίμενε, κεραυνοβολήθηκε. Ένα ελαφρύ χαμόγελο έκπληξης και πρωτοφανούς ψυχικής ικανοποίησης κι ευχαρίστησης διαγράφηκε στα χείλη της. Το είναι της γέμισε ευφορία κι έλαμψε από φωτεινότητα το πρόσωπό της, γιατί ήταν ίσως ο πρώτος άνδρας που της μιλούσε για αγάπη, για έρωτα, αισθήματα άγνωστα μέχρι τότε σ’ αυτήν. Τόση ήταν η χαρά της, που δεν μπόρεσε να αρθρώσει λέξη, να μιλήσει, ούτε να του απαντήσει, αλλά νιώθει να εκπέμπει το πρόσωπό της μια πρωτόγνωρη λάμψη. Με σίγουρη, αυθόρμητη κίνηση, παίρνει το πακέτο με τα τσιγάρα του Κώστα, βγάζει από μέσα το άσπρο χαρτί και γράφει το θαυμάσιο «Καλωσόρισμα»: «Πόσο το φτάξιμό σου ήταν υπέροχο | σαν κτύπησες μιαν ώρα περασμένη | στα νύχια περπατώντας με διάκριση | την πόρτα μου που χρόνια ήταν κλεισμένη. | Κι εγώ για τ' ακριβό σου καλωσόρισμα | στην ερημιά μου μέσα ό,τι είχα υφάνει, | κάθε μου ιδανικό, κάθε θησαύρισμα, | κι ό,τι την ζήση ως τώρα μούχ' εκφράνει, | Τις πεθυμιές για τ' άγνωστα μελλούμενα, | τις θύμισες που πάντα στρέφουν πίσω, | φιλοδοξίες, πόνους κι όνειρα, | τα καίω, τον ερχομό σου να φωτίσω».

Από εκείνο το βράδυ συνδέονται αισθηματικά πλέον με τον Παπαδάκη, ζουν μαζί, διαβάζουν και γράφουν μαζί. Η καινούρια αισθηματική κατάσταση που δημιουργήθηκε, της έχει γεμίσει ένα κενό που υπήρχε μέχρι τότε στην ψυχή της και της δίνει περισσότερη όρεξη για δουλειά. Ο Κώστας διαβάζει τα ποιήματά της, τα βρίσκει αξιόλογα, κι εκείνη με την προτροπή των φίλων της αποφασίζει να δημοσιεύσει την πρώτη ποιητική της συλλογή το 1934 με τίτλο «Ώρες Αγάπης» που έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από τον Κωστή Παλαμά, με τα λόγια του: «Είσαι η αγαπημένη του τραγουδιού».

Εν τω μεταξύ καταπιάνεται με τη ξένη λογοτεχνία και μεταφράζει τα «Πορτογαλικά Σονέτα» της Ελίζαμπεθ Μπάρετ-Μπράουνιγκ που δημοσιεύτηκαν στην «Νέα Εστία» και προλογίζει το βιβλίο «Σπουδή» της Έλλης Αλεξίου και τα δοκίμια για το έργο του Κονδυλάκη. Γίνεται μέλος της «Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών», του «Κύκλου Παιδικού βιβλίου» και της «Academie de la balade Francaise». Δεν ξεχνά βέβαια και το πνευματικό γίγνεσθαι του τόπου της - προσφέροντας κι αυτή ό,τι μπορεί από τις στήλες της εφημερίδας «Ανατολή» του Αγίου Νικολάου, και του περιοδικού «Δρήρος» του Μανώλη Πιτυκάκη στη Νεάπολη.

Έχει ήδη παντρευτεί τον Παπαδάκη, έχει φωλιάσει μέσα της το αίσθημα της μητρότητας, θέλει να αποκτήσει παιδιά, αλλά είναι ήδη σαράντα και πλέον ετών. Κυριολεκτικά τρέμει με αυτή τη σκέψη, γιατί δεν βλέπει ευοίωνες τις προοπτικές, παρά την έντονη επιθυμία της και φοβάται μήπως είναι αργά για την ηλικία της. Αυτό τη στεναχωρεί αφάνταστα, δεν μπορεί φυσικά να αντιδράσει, αλλά κάποια μέρα, στα μέσα του 1940, γίνεται το θαύμα και διαπιστώνει ότι είναι σε ενδιαφέρουσα. Η χαρά της είναι απερίγραπτη, δεν ξέρει πώς να την εκδηλώσει και όταν πλησιάζουν οι μέρες του τοκετού πιάνει ένα «Τετράδιο» κι αρχίζει να γράφει.

Εν τω μεταξύ ξέσπασε η καταιγίδα του πολέμου, τα σχολεία κλείνουν, ο Μεταξάς επιστρατεύει όλους τους αξιόλογους ανθρώπους των μετόπισθεν και η Μαυροειδή συμμετέχει, για να συνεισφέρει κι αυτή στον τιτάνιο αγώνα του έθνους. Διδάσκει από το ραδιόφωνο στα ελληνόπουλα το μάθημα των εκθέσεων και για την προσφορά της αυτή θα τιμηθεί το 1946 με «εύφημον μνεία» από το Υπουργείο Παιδείας.

Για το ποίημά της «Ελλάδα» - που αποτελεί, μαζί με το «Ώρες Στοργής» την τριλογία του βιβλίου της «Λουλούδι της Τέφρας» και είναι ένας ύμνος για την εποποιία του στρατού μας στην Αλβανία και για την Ελληνίδα μάνα, ο Δημήτρης Χαμπουλίδης θα γράψει πως η ποιήτρια με το ποίημά της αυτό εξυμνεί το καθήκον κάθε Έλληνα, γιατί : ‘‘Όλα μπροστά στην υπόθεση του χρέους προς την πατρίδα και την ειρήνη είναι υποδεέστερα. Κι αν πρόκειται να θυσιαστούν είναι γιατί πρέπει». Και συνεχίζει, αναφερόμενος πάντα στο ποίημα «Ελλάδα»: «Πόσες πτυχές ελληνικές δεν αποκαλύπτει στα έκθαμβα μάτια μας μέσα στους υπέροχους στίχους της τούτη η μαγεύτρα του λόγου με την τρυφερή κι ευγενική ψυχή».

Η ίδια, στον καιρό του Πολέμου, γράφει στο «Τετράδιο» προς το γιο της: «Ήταν, αγόρι μου, μια εποχή, που όλοι οι Έλληνες είχαμε γίνει ανώτερα πλάσματα, έτοιμα για την πιο μεγάλη θυσία». Στα «Τετράδια» αυτά δεν κάνει λογοτεχνία, δεν γράφει για τους άλλους, παρά μόνο για το παιδί της, όπως η ίδια σημειώνει στις 18-1-1942 προλέγοντάς του πως: «Μια μέρα, σαν μάθεις τη γλώσσα του, θα το πάρεις στα χέρια σαν Ευαγγέλιο (εννοεί το Τετράδιο) να διαβάσεις την Ιστορία σου».

Ήταν στις αρχές του καλοκαιριού του '44, που η μισή Ελλάδα είχε ελευθερωθεί από τον ΕΛΑΣ και η ποιήτρια έγραφε: «Λάμπει γύρω από χαρά κι από φως η Φύση | η τετράχρονη σκλαβιά πάει να ξοφλήσει | (...) Τον χορό της λευτεριάς | καθώς σέρνει πρώτη, | τον αγώνα της δουλειάς | θ’ αρχινήσει η νιότη».

Στη δεύτερη Συλλογή της «Της Νιότης και της Λευτεριάς», που έχει γραφεί λίγα χρόνια πριν αλλά θα κυκλοφορήσει το 1946, συμπεριλαμβάνονται τα ποιήματα «Ειρηνικός» μελοποιημένο από τον τότε Επονίτη Μιχάλη (Μίκη) Θεοδωράκη, ο ύμνος

της ΕΠΟΝ «Νιάτα» με μουσική Φοίβου Ανωγειανάκη, και κυρίως ο ύμνος του ΕΛΑΣ που γράφτηκε το Μάρτη του 1944, μελοποιήθηκε από το Νικόλαο Τσάκωνα και πήρε βραβείο της Εθνικής Αντίστασης το 1946. Tο περιεχόμενο και των τριών τραγουδιών της αναφερότανε στον απλό αγωνιζόμενο Έλληνα, και δεν αποσκοπούσαν σε τίποτα άλλο παρά στο διώξιμο του κατακτητή. Αξίζει εδώ να πούμε ότι ο ύμνος του ΕΛΑΣ της είχε παραγγελθεί μέσω της φίλης της Έλλης Αλεξίου και ότι θα ερχόταν κάποιος να τον πάρει την επόμενη μέρα. Την νύχτα εκείνη η έμπνευση ήρθε - όπως έλεγε η ίδια - μέσα από τη σκληρή πραγματικότητα. Οι Γερμανοί κυνηγούσαν κάποιον, εκεί κοντά που έμενε η Σοφία στην οδό Ηρακλέους στην Καλλιθέα, και οι στίχοι της γράφτηκαν με το τερέτισμα των αυτομάτων. Την άλλη μέρα το πρωί η Έλλη Αλεξίου τη ρώτησε «Έγραψες τίποτα;» «Ναι, έγραψα». Και μέσα στην Πλατεία Συντάγματος που ήταν γεμάτη με Γερμανούς, η Σοφία Μαυροειδή Παπαδάκη της έλεγε ψιθυριστά τους στίχους και η Έλλη Αλεξίου της έσφιγγε το χέρι από τη συγκίνηση: «Με το ντουφέκι μου στον ώμο, | σε πόλεις, κάμπους και βουνά, | της λευτεριάς ανοίγω δρόμο, | τον στρώνω βάγια και περνά. | Εμπρός ΕΛΑΣ, για την Ελλάδα, | το δίκιο και τη λευτεριά, | στ’ ακροβουνό και στην κοιλάδα, | πέτα, πολέμα με καρδιά ! | Ένα τραγούδι ειν’ η πνοή σου | καθώς στη μάχη ροβολάς | κι αντιλαλούν απ’ τη φωνή σου | πλαγιές και κάμποι: ΕΛΑΣ-ΕΛΑΣ ! | Παντού η πατρίδα μ’ έχει στείλει, | φρουρό μαζί κι εκδικητή, | κι απ’ την ορμή μου θ’ ανατείλει | καινούρια, ελεύθερη ζωή. | Αλοί-του που θα μ’ απειλήσει | με τη σκλαβιά και την ντροπή. | Τον θάνατο έχω καταργήσει, | φόβος δεν ξέρω τί θα πει. | Μεσ’ στην ψυχή μου είναι η Πατρίδα, | η Λευτεριά κι η Ιδέα μαζί. | Με την κρυφή μου μόνο ελπίδα | ο σκλάβος τρέφεται και ζει. | Με χίλια ονόματα, μια χάρη : ακρίτας είτε αρματωλός, | αντάρτης, κλέφτης, παλληκάρι, | πάντα είμαι ο ίδιος: Ο λαός! | Με το ντουφέκι μου στον ώμο, | θα λάμψει η μέρα, δεν αργεί, | της Λευτεριάς ν’ ανοίξω δρόμο | για να διαβεί σ’ όλη τη γη».

Οκτώ αθάνατες στροφές. Όμως το μεθύσι της παντοτινής νιότης βρίσκεται στον ύμνο της ΕΠΟΝ (Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων) που τον έγραψε κι αυτόν η Σοφία Μαυροειδή Παπαδάκη στη διάρκεια της πιο μαύρης χρονιάς της Κατοχής το 1943, τότε που είχε γίνει και η κηδεία του Κωστή Παλαμά. Τη μελοποίησή του την είχε κάνει αρχικά ο Αλέκος Ξένος, αλλά τελικά επικράτησε η μουσική πρόταση του Φοίβου Ανωγιαννάκη, για να παρελαύνουν τα οπλισμένα παιδιά: «Με τη χρυσή της νιότης πανοπλία, | το θάρρος, την ορμή, τη λεβεντιά, | πετάμε στον αγώνα, στη θυσία, | για την Ελλάδα, για τη λευτεριά. | Για μια ζωή ελεύθερη κι ωραία | απλώνουμε της νιότης τα φτερά, | μια πλάση ονειρευτή, μια πλάση νέα | τα μπράτσα μας να χτίσουν τα γερά. | Τα νιάτα είμαστε ’μεις, της Γης η ελπίδα, | αλί που αντίκρυ μας θα σταθεί! | Μελίσσι από τη κάθε μια πατρίδα | κινάμε να λυτρώσουμε τη Γη! | Στο φράκτη της σκλαβιάς το πέρασμά μας | μια καταλύτρα θαν’ νεροσυρμή. | Το δίκιο, η λευτεριά για σύνθημά μας. | Ποιός θα μας αντικόψει την ορμή; | Των ταπεινών τον πόνο και την θλίψη, | του σκλάβου τη βαθειά την οιμωγή, | από τη Γη μας θέλουμε να λείψει | για να γενεί χιλιόμορφη η ζωή. | Καμαρωτά, χαρούμενα τα νιάτα | σαν σε χορό βαδίζουν πάντα μπρός. | Φλόγα, ζωή και θέληση γεμάτα, | κι είναι το πέρασμά τους όλο φως».

Για τα ποιήματά της αυτά, ο πανεπιστημιακός καθηγητής Κώστας Στεριόπουλος, εκπροσωπώντας φανερά τη μια πλευρά των Ελλήνων, κάνει κριτική: «Το πιο υπολογίσιμο μέρος της προσφοράς της είναι το πρώτο μέρος - ποίηση και, ως ένα σημείο, η συμβολή της στην παιδική λογοτεχνία. Γιατί αργότερα, περνά σε μια φλύαρη και επικαιρική αντιστασιακή ποίηση». Αντίθετα, ο πρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών Ηλίας Σιμόπουλος το 1989, εκπροσωπώντας φανερά την άλλη πλευρά των Ελλήνων, θα γράψει: «Η Παπαδάκη, με την ποιητική της ευαισθησία, που είναι θρεμμένη από το κρητικό της αίμα το αντάρτικο, μας έδωσε μια σειρά τραγούδια, σαν τον ύμνο του ΕΛΑΣ».

Και ο καιρός, μετά το αίμα και τις καταστροφές των Δεκεμβριανών, περνούσε, ο Αντωνάκης μεγάλωνε, η Σοφία έγραφε, ο άντρας της υπηρετούσε στο Ναύσταθμο ως ανώτερος αξιωματικός Πλωτάρχης (=Ταγματάρχης) του πολεμικού Ναυτικού, κι η δύσμοιρη Ελλάδα κατασπαραζόταν από τον αδικαιολόγητο Εμφύλιο Πόλεμο που δημιούργησαν, βοήθησαν και χρηματοδότησαν οι ξένοι για τα δικά τους συμφέροντα. Οι Άγγλοι θέλουν να είναι στην υποταγή τους η Ελλάδα για να μην μπορεί να τους ζητήσει την Κύπρο που της είχαν υποσχεθεί, ούτε να αξιώσει, σαν νικήτρια, εδαφική προσάρτηση της ελληνικής Βορείου Ηπείρου την οποία είχε ελευθερώσει για Τρίτη φορά ο ελληνικός στρατός, ούτε και πολεμικές αποζημιώσεις να ζητήσει από τους Βουλγάρους. Η Αγγλία θέλει να τάχει καλά με όλους.

Και οι γείτονές μας, παρά την αντίθεση της Ρωσίας που τη συμφέρει η υπαγωγή της χώρας μας στο ανατολικό στρατόπεδο, βοηθούν εποφθαλμιώντας τη Μακεδονία και τη Θράκη. Όλοι τους βοηθούν να ισοπεδώνεται η ήδη από τους κατακτητές κατεστραμμένη Ελλάδα, προσθέτοντας νέα ερείπια και καταστροφές. Η Σοφία αυτό το διάστημα δεν έχει καμιά πολιτική ανάμειξη στα όσα δυσάρεστα συμβαίνουν, αλλά η κακή τύχη παραμονεύει στην οικογένεια της. Ο άνδρας της θα κατηγορηθεί και θα δικασθεί σε στρατοδικείο. Ευτυχώς, χάρη στη μεσολάβηση του στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, δεν θα τουφεκισθεί - και αργότερα θα αφεθεί ελεύθερος. Ευνόητο είναι πόσο στοίχισε στη Σοφία αυτή η περιπέτεια του άνδρα της, αλλά ξαναβρίσκει τη γαλήνη - όταν, ελεύθερος πια ο Κώστας, με την υπ’ αριθμόν 2557/15-9-1951 απόφαση του Υπουργού Παιδείας, επί Πρωθυπουργίας Νικολάου Πλαστήρα, επαναδιορίζεται, στις 15 Σεπτεμβρίου 1951, καθηγήτρια φιλολογίας στο Γυμνάσιο Χατζηκωνσταντίνου.

Έληξε αυτή η δύσκολη περίοδος η Ελλάδα βάδιζε ειρηνικά προς την ευημερία, αλλά οι ξένοι (πάλι;) δεν μας αφήνουν ήσυχους και βάζουν τους συνταγματάρχες στην εξουσία με όλα τα επακόλουθα της δικτατορίας. Η Σοφία δεν ανακατεύεται αλλά στα γεγονότα του Πολυτεχνείου δεν παραλείπει να προσφέρει κι αυτή με τις πνευματικές της δυνάμεις ένα σχετικό ποίημα, που βρίσκεται στη μεταθανάτια συλλογή της «Άρατε Πύλας».

Η Σοφία, σαν παιδαγωγός, εκτός από την ποίηση, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το Παιδικό Βιβλίο και το Παιδικό θέατρο. Η Ζωή Βαλάση, στην κριτική της για το βιβλίο «Άλκηστη» γράφει: «Η βαθιά και πολύπλευρη ιστορική γνώση, δοσμένη με λυρισμό και συναρπαστική πλοκή, κάνει τα βιβλία της κ. Παπαδάκη ιδιαίτερα αγαπητά στους νεαρούς αναγνώστες».

Η Σοφία πάνω απ’ όλα είναι ποιήτρια που εμπνέεται από τους αγώνες του Ελληνικού λαού, την αγάπη στον άνθρωπο και τα σύγχρονα προβλήματα της ζωής, που μπορούμε να πούμε ότι τα χαρακτηρίζει ένας αισιόδοξος αγωνιστικός ρεαλισμός με στόχο την Ειρήνη και την πανανθρώπινη ευτυχία. Πολλά ποιήματα έχουν μελοποιηθεί και άλλα έχουν ανθολογηθεί σε ελληνικές και ξένες ανθολογίες μεταφρασμένα στα Γαλλικά, Αγγλικά, Βουλγαρικά, Ρωσικά, Σλοβενικά.

Ένα δείγμα τρόπου γραφής της Σοφίας Μαυροειδή Παπαδάκη στα «Κλασσικά Εικονογραφημένα» της Ατλαντίδας των Αδελφών Πεχλιβανίδη. Από αυτά που έγραφε στον Αριστοτέλη ο Φίλιππος, ότι ο βασιλιάς της Μακεδονίας έσπευδε, πριν καλά καλά γεννηθεί ο γιος του, να εξασφαλίσει τον δάσκαλό του «για να αποφύγει τα λάθη που έκανε αυτός από άγνοια» όπως έγραφε, μάθαινα κι εγώ μικρό παιδί να έχω δασκάλα μου την Σοφία Μαυροειδή Παπαδάκη

Σαν καθηγήτρια υπηρέτησε σαράντα ολόκληρα χρόνια τη Μέση και την Ανώτατη Εκπαίδευση, διδάσκοντας Νεοελληνική Λογοτεχνία, Αρχαία κείμενα και Ιστορία μέχρι το 1970, που αποσύρθηκε σαν συνταξιούχος. Η Σοφία πέθανε από εγκεφαλικό στις 27 Ιουνίου 1977 και θάφτηκε στο νεκροταφείο της Καλλιθέας, αλλά στη κηδεία της δεν πήγε το πλήθος των Κρητικών που έπρεπε και είχαν καθήκον να πάνε. Πήγε όμως, παρά τα ογδονταένα της χρόνια, η Μαρία Αμαριώτου. Ο Πρατσίνης στο βιβλίο του τονίζει, τότε που το έγραφε: «Δυστυχώς δεν μπορέσαμε να βρούμε επαρκή στοιχεία, λόγω αδιαφορίας πολλών συγχωριανών…» Η αδιαφορία αυτή ήταν η κοινωνική της απομόνωση όσο ζούσε, λόγω της αριστερής της ιδεολογίας, που πιο πολύ έβγαινε παρεξηγημένη η αγνή λαχτάρα της να πάει καλά ο τόπος. Ένα όραμα που το συνέλαβε, όπως είπαμε τότε που ήταν δασκάλα, ότι πρέπει πρώτα οι ίδιοι οι δάσκαλοι να μορφωθούν. Γι’ αυτό, αποφάσισε να παραιτηθεί από τη σίγουρη θέση της δασκάλας και να πάει στην Αθήνα. Σήμερα ο Γραμματικάκης, που είχε ζητήσει τότε τη συμβουλή του, είναι προτομή έξω από το Γυμνάσιο της Νεάπολης. Της Σοφίας Μαυροειδή Παπαδάκη είναι ήδη δύο οι προτομές (η μία που τη δείχνει ώριμη στην Καλλιθέα της Αθήνας και η άλλη που τη δείχνει νέα στη Φουρνή της Κρήτης), δείγματα ότι δικαιώνεται σιγά - σιγά και αναγνωρίζεται η προσφορά της πλάι στην Πηνελόπη Δέλτα, στην Έλλη Αλεξίου και στην Αντιγόνη Μεταξά.

Πιστεύουμε πως η Σοφία Μαυροειδή η μεγάλη μας Φουρνιώτισα, ήταν και η μεγάλη αδικημένη του καιρού μας που το πλούσιο πνευματικό της έργο δεν αξιοποιήθηκε, δεν διαβάστηκε ούτε προβλήθηκε γιατί η συνεχώς ταραγμένη εποχή που έζησε, με τα αλλοπρόσαλα πολιτικά γεγονότα, της στέρησαν το δικαίωμα να γίνει γνωστή όσο της άξιζε.

Αυτό το κενό ήρθε να το καλύψει μια παρέα νέων με επικεφαλής τον Γιάννη Δρακωνάκη, γιο του Φουρνιώτη δασκάλου Κώστα Δρακωνάκη. Η ομάδα αυτή δημιούργησε με τις δικιές της σημερινές δυνατότητες το «ηλεκτρονικό έδαφος της Φουρνής». Εκεί υπάρχει και ο δικτυακός τόπος www.mavroidi.gr που φτιάχτηκε στις 15 Ιουλίου του 2003 και τέθηκε σε λειτουργία στις 12 Φεβρουαρίου του 2004, με θεματολογία τη ζωή και το έργο της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη. Η πρωτοπορία του είναι ότι ηλικιακά αποτελεί ένα από τα πρώτα Βιογραφικά Διαδικτυακά 'Ενθετα. Μπείτε στο Ίντερνετ και δείτε το. Ακούστε τη Σοφία να απαγγέλει η ίδια.

Ζωή γεμάτη ποίηση - γραμμένη ή άγραφη - της σημαντικής στα ελληνικά γράμματα δασκάλας και αγωνίστριας Σοφίας Μαυροειδή - Παπαδάκη. Αφήνοντας τα βιογραφικά της, θα τελειώσουμε με τον τρόπο που είμαι σίγουρος ότι θα ήθελε η ίδια να γράψει μέσα από στίχους της. Πρώτα, πώς ένιωθε όταν βρισκόταν στην Κρήτη: «Ω θάμα! Να ‘ναι απ’ τις ελιές, τα πεύκα, τ’ αχνοφώς, | τις ανεμώνες που στολή στα μάρμαρα έχουνε γίνει, | ή την παλάμη του απαλή ν’ απόθεσε ο Θεός | στο μέτωπό μου, κι η ψυχή πλημμύρισε γαλήνη;» Μετά, πώς ένιωσε στον χαμό του πατέρα της: «Σαν άλλα χρόνια, φέτος δε με δέχτηκες | πρώτος φτασμένος στου χωριού την άκρη. | Μάταια τα μάτια να σε δουν κουράστηκαν | του δρόμου ξαγναντεύοντας τα μάκρη. | Μαυροντυμένο κι άραχλο το σπίτι μας, | τ’ αδέλφια μου χλωμά και λυπημένα | κι η μάνα, μες στους θρήνους της, σου φώναζε | «σήκω κι η κόρη σου ήρθε από τα ξένα». | Κι αύριο σα φύγω πάλι από τον τόπο μας, | ξεχνώντας πως δεν μ’ έχεις προβοδήσει, | μ’ όλους τους άλλους θα θαρρώ, πατέρα μου, | πως ζωντανό στο σπίτι σ’ έχω αφήσει».

Κόρη του Γεωργίου Μαυροειδή (που είχε το παρατσούκλι Μπισκαδούρος κι ήταν γεωργός και τελάλης) και της Μαρίας Ζερβογιάννη και έχοντας αδέλφια της τον φιλόλογο και πρώιμο για την εποχή του αρχαιολόγο Μανώλη Μαυροειδή και την Ελένη που έγινε μαία, η Σοφία παρ’ όλες τις Μεραμπελλιώτικες δυσκολίες του καιρού της, με σιδερένια θέληση, μ’ επιμονή και υπομονή - όπως λέει σε σχετικό βιβλίο του ο συμπατριώτης της Γιώργος Πρατσίνης - κατάφερε κι αναρριχήθηκε στην κορυφή της πνευματικής Ελλάδας.

Και, για τέλος, θα παραθέσω δυό όψεις του έρωτα, όπως μοναδικά τις απαθανάτισε εκείνη. Η πρώτη βρίσκεται στο ποίημά της «Στο Φάληρο»: «Η πλήξη ψες μάς είχε ξαναφέρει | στο Φάληρο, σε κάποιαν αμμουδιά, | ερωτικό μας άλλοτε λημέρι. | Πιο πέρα, μες στην έρημη βραδιά, | πιασμένα τρυφερά, χέρι με χέρι, | δυο ερωτευμένα εκάθονταν παιδιά. | Μα εμάς του κάκου ζήταγε η καρδιά | παλιές χαρές στη θύμηση να φέρει. | Κι ως άρχιζε η ψυχρούλα να πληθαίνει, | «τί θέμε» μου ’πες «δω, τέτοιον καιρό;» | Κι εφύγαμε κι οι δυο μετανιωμένοι. | Έκανε, αλήθεια, κρύο τσουχτερό | στ’ ακροθαλάσσι την βραδιάν εκείνη. | Μα το ζευγάρι τ’ άλλο είχε απομείνει…» Και η δεύτερη όψη, που αυτή είναι του φλογερού έρωτα, βρίσκεται στο ποίημά της «Νύχτα στο Αιγαίο»: «Η νύχτα απόψε, βακχική, τυλίγει το καράβι, | έτσι, καθώς λικνίζεται στα πέλαγα και πάει, | αγκάλη γίνεται ο γιαλός, χέρια απλωμένα οι κάβοι, | κι ένα τραγούδι απόκοσμο ξεχύνεται απ’ τα χάη. | Από τη Λέσβο εχύμηξαν κοπάδι ερωτοπούλια, | φωλιάσαν στα κατάρτια του και κελαηδούν κρυμμένα. | Στ’ άλμπουρο επάνω, εξάδιπλο φιλί, κατέβη η Πούλια, | και τ’ άστρα, μέσα στα νερά, χορεύουν μεθυσμένα. | Τα στήθη απόψε δε χωρούν τον πλήθιο ανασασμό τους. | Από λαχτάρες μυστικές γεμάτο είναι τ’ αγέρι. | Οι ναύτες σιγοτραγουδούν στην πλώρη τον καημό τους | και φλόγες γίναν οι ματιές του μαύρου τιμονιέρη. | Σειρήνες μάς ξεπροβοδούν στου πόντου τη γαλήνη, || κι είναι όλα γύρω υπέρκοσμα κι εξωτικά κι ωραία. | Πόσες παγίδες μυστικές η νύχτα απόψε στήνει, | για να ξεγελαστεί η καρδιά πως είναι ακόμα νέα!

Μου αρέσει!

Σχόλιο

Κοινοποίηση