Ο τέταρτος μήνας του αρχαίου ρωμαϊκού ημερολόγιου με 29
ημέρες. Ο έκτος μήνας του Γρηγοριανού
(Νέου) Ημερολογίου, με διάρκεια 30 ημέρες. Αρχικά, ο Junius ήταν ο τέταρτος μήνας του
δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου και πήρε το όνομά του, κατά την επικρατέστερη
εκδοχή, από τη θεά Γιούνο (Juno, Ήρα),
σύζυγο του Γιούπιτερ (Jupiter, Ζευς)
και προστάτιδα του οίκου και του γάμου, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο μήνας. Κατά
μια άλλη άποψη το όνομα του οφείλεται στον πρώτο ύπατο της Ρώμης Λεύκιο Ιούνιο
Βρούτο.
Με την αναμόρφωση του Ρωμαϊκού Ημερολογίου από τον Νουμά
Πομπίλιο έλαβε την έκτη θέση στο δωδεκάμηνο, πλέον, Ρωμαϊκό Ημερολόγιο, θέση
που διατηρεί μέχρι σήμερα.
Στις 21 Ιουνίου έχουμε το θερινό ηλιοστάσιο. Ο
Ιούνιος αντιστοιχεί με το τέλος του αρχαίου ελληνικού μήνα Θαργηλίωνα και
με τις αρχές του Σκιροφορίωνα
και αντιστοιχεί με το χρονικό διάστημα από 24 Μαΐου έως 22 Ιουνίου. Στο
διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν τα:
Βενδίδεια,
προς τιμήν της θρακικής θεότητας Βενδίδος (Αρτέμιδας).
Σκιροφόρια,
γυναικεία γιορτή προς τιμήν της Αθηνάς, της Δήμητρας και της Περσεφόνης.
Διιπόλεια, εορτή αφιερωμένη στον Δία με θυσία
βοδιού.
Στις 21-22 Ιουνίου ο Ήλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο
της εκλειπτικής και αρχίζει να κατέρχεται και
πάλι «τρεπόμενος» προς τον ουράνιο ισημερινό. Το σημείο αυτό,
ονομάζεται θερινό τροπικό σημείο ή απλά θερινή τροπή, επειδή ο
Ήλιος τρέπεται και πάλι προς τον ισημερινό, και από την ημέρα αυτή
αρχίζει το καλοκαίρι. Επειδή, μάλιστα, για μερικές ημέρες πριν και μετά
τη θερινή τροπή ο Ήλιος φαίνεται να αργοστέκει πάνω στην εκλειπτική, σαν να
είναι έτοιμος να σταματήσει, το θερινό τροπικό σημείο ονομάζεται επίσης και
θερινό ηλιοστάσιο.
Πριν από 2.000 χρόνια το σημείο του θερινού ηλιοστάσιου
βρίσκονταν στον αστερισμό του Καρκίνου γι’ αυτό και ο Βόρειος Τροπικός Κύκλος ο
οποίος διέρχεται από το σημείο αυτό ονομάστηκε «Τροπικός του
Καρκίνου». Μετά τη θερινή τροπή, ο Ήλιος αρχίζει να κατεβαίνει
προς το Νότο, άρα «καρκινοβατεί», κάνει δηλαδή μια οπισθοδρομική κίνηση σαν
τον κάβουρα. Φυσικά, σήμερα, λόγω της μετάπτωσης των ισημεριών, το
σημείο του θερινού ηλιοστάσιου βρίσκεται στον αστερισμό των Διδύμων, ενώ ο Ήλιος εισέρχεται στον
αστερισμό του Καρκίνου στις 21 Ιουλίου και
παραμένει εκεί επί 21 ημέρες μέχρι τις 11 Αυγούστου.
Σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος ο Ιούνιος έχει την
δική του ξεχωριστή ονομασία. Στα Γρεβενά αναφέρεται
ως Κερασάρης και
στον Πόντο Κερασινός
επειδή ωριμάζουν τα κεράσια, ενώ λόγω του «ερινασμού» ή «ορνιασμού» (τεχνητή
γονιμοποίηση με ορνούς ή καρπούς άγριας συκιάς) των ήμερων σύκων ονομάζεται Ορνιαστής στην Άνδρο, Ρινιστής στην Πάρο και Απαρνιαστής σε
διάφορα άλλα μέρη. Είναι όμως κυρίως γνωστός ως Θεριστής: «αρχές του Θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή» αφού συνδέεται άμεσα με την
ωρίμανση και τον θερισμό των δημητριακών. Το θέρισμα γίνεται με το δρεπάνι αρχίζοντας από
το μέρος που έχει λυγίσει τα στάχυα ο αέρας.
Μεταξύ των εθίμων του θερισμού αυτά που σχετίζονται με τα
τελευταία στάχυα έχουν πολλά κοινά στοιχεία με άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς. Σε
μερικά μέρη άφηναν αθέριστα τα τελευταία στάχυα, ενώ σε άλλα έπλεκαν μια δέσμη,
σε σχήμα σταυρού, που την έλεγαν χτένι, ψαθί ή σταυρό, και
την τοποθετούσαν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Την εποχή
της σποράς τα έτριβαν κι ανακάτευαν τους κόκκους τους με το καινούργια σπόρο.
Το αθέριστο κομμάτι ήταν τα γένια του νοικοκύρη, «αφήνω του ζευγολάτη
τα γένια» έλεγαν, ενώ σε άλλες περιοχές ονομάζονταν «τα γένια του
Θεού».
Στο τρίτο δεκαήμερο του Ιουνίου συμβαίνει
το θερινό ηλιοστάσιο ή
η θερινή τροπή του Ήλιου, το επονομαζόμενο «λιοτρόπι» από τον λαό μας,
εξ ου και η ονομασία του Ιουνίου ως «Λιοτρόπης».
Στις 24 του μήνα έχουμε την γενέθλια εορτή του Αϊ-Γιάννη του Πρόδρομου: «Τ’
Αϊ-Γιαννιού του Λαμπαδάρη», εξ ου και το όνομα που δίνεται στον Ιούνιο «Αϊ-γιαννίτης»
ή «Αγιογιαννίτης». Η γιορτή του είναι ταυτισμένη με δύο κύκλους εθίμων: με
τον Κλήδονα αλλά και με τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή της
εορτής, απ' όπου προέρχονται και οι προσωνυμίες «Φανιστής» και
«Ριζικάρης», αλλά και «Ριγανάς» επειδή εκείνη την ημέρα μάζευαν ρίγανη.
Έθιμα
Οι
φωτιές του Αη Γιάννη
Αν και τα έθιμα της υπαίθρου, που τα κρατούσε ζωντανά
στην πόλη η «γειτονιά», σιγά-σιγά
λησμονιούνται, οι παλαιότεροι δεν μπορούν να ξεχάσουν τις παιδικές αναμνήσεις
και τα πηδήματα πάνω από τις φωτιές τ’ Αϊ-Γιάννη. Αναμνήσεις που
αναβιώνουν κάθε φορά που ακούγονται τραγούδια όπως εκείνο του Λευτέρη Παπαδόπουλου για ‘κείνο
το Σάββατο κι απόβραδο στην Αριστοτέλους που «φωτιές ανάβανε στους απάνω
δρόμους/ τ' Αϊ-Γιάννη θα 'τανε θαρρώ’.» Ή εκείνο το άλλο του Μάνου Ελευθερίου: «Ανάβουνε φωτιές στις
γειτονιές,/ του Άη Γιάννη/ Αχ πόσα τέτοια ξέρεις και μού λες/ που ‘χουν
πεθάνει;»
Την παραμονή της γιορτής των γενεθλίων του Αγίου Ιωάννη οι
κάτοικοι του χωριού ανάβουν φωτιές, τις λεγόμενες «μπουμπούνες». Μια μεγάλη
φωτιά στήνεται στην πλατεία του χωριού ή σ' ένα μέρος ανοιχτό, ώστε να φαίνεται
από παντού. Άλλες μικρότερες φωτιές ανάβουν σε όλους τους μαχαλάδες
προσπαθώντας ο κάθε ένας να ανάψει την μεγαλύτερη φωτιά, πάνω από τις οποίες
πηδάνε όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Έλεγαν ότι αν πηδούσαν 3 φορές θα έφευγαν
οι ψύλλοι και οι κοριοί. Ανήμερα του Αϊ-Γιαννιού, αλλά πριν βγει ο ήλιος - ώστε
να μην εξουδετερωθεί η μαγική επιρροή των άστρων-, η υδροφόρος νεαρή της
προηγουμένης φέρνει μέσα στο σπίτι το αγγείο. Το μεσημέρι, ή το απόγευμα,
συναθροίζονται πάλι οι ανύπανδρες κοπέλες. Αυτήν τη φορά όμως στην ομήγυρη
μπορούν να συμμετέχουν και παντρεμένες γυναίκες, συγγενείς και γείτονες και των
δύο φύλων, καλεσμένοι για να παίξουν το ρόλο μαρτύρων της μαντικής διαδικασίας.
Καθισμένη στο κέντρο της συντροφιάς, η «Μαρία» ανοίγει τον κλήδονα. «Ανοίγουμε
τον κλήδονα με τ' Αγιαννιού την χάρη, και όποια έχει καλό ριζικό σήμερα ναν το
πάρει». Και ανασύρει ένα-ένα από το αγγείο τα αντικείμενα, που αντιστοιχούν στο
«ριζικό» κάθε κοπέλας, απαγγέλλοντας ταυτόχρονα δίστιχα, είτε όπως τα θυμάται,
είτε από συλλογή τραγουδιών ή ακόμη από ημεροδείκτες. Το δίστιχο που
αντιστοιχεί στο αντικείμενο της κάθε κοπέλας θεωρείται ότι προμηνύει το μέλλον
της και σχολιάζεται από τους υπόλοιπους, που προτείνουν τη δική τους ερμηνεία
σε σχέση με την ενδιαφερόμενη. Προς το σούρουπο, όταν τελειώσει η μαντική
διαδικασία, η κάθε κοπέλα γεμίζει το στόμα της με μια γουλιά αμίλητο νερό και
στέκεται μπροστά σε ανοιχτό παράθυρο, έως ότου ακούσει το πρώτο ανδρικό όνομα.
Λυτό πιστεύεται ότι θα είναι και το όνομα του άνδρα που θα παντρευτεί. Μετά το
τέλος όλης αυτής της διαδικασίας στήνεται μεγάλο γλέντι στο οποίο συμμετέχει
όλο το χωριό.
Η
αναβίωση του εθίμου του «Κλήδονα».
Πρόκειται για ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην
αρχαιότητα και του οποίου η πρώτη γραπτή περιγραφή ανέρχεται στους βυζαντινούς
χρόνους. Ο «Κλήδονας» είναι μια
λαϊκή μαντική διαδικασία, από τις πιο τελετουργικές όλων των παραδόσεων του
τόπου μας, σύμφωνα με τον οποίο αποκαλύπτεται στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα
του μελλοντικού τους συζύγου. Η ίδια η λέξη υπάρχει από την εποχή του Ομήρου, «κλήδων»
ονομαζόταν ο προγνωστικός ήχος, και κατ' επέκταση το άκουσμα σιωνισμού ή
προφητείας, ο συνδυασμός τυχαίων και ασυνάρτητων λέξεων ή πράξεων κατά τη
διάρκεια μαντικής τελετής, στον οποίο αποδιδόταν προφητική σημασία. Την
παραμονή του Αη-Γιαννιού, οι ανύπανδρες κοπέλες μαζεύονται σε ένα από τα σπίτια
του χωριού, όπου αναθέτουν σε κάποιο μέλος της συντροφιάς, συνήθως σε μια
«Μαρία» (στη Θράκη ο ρόλος αυτός δίνεται στην ονομαζόμενη «Καλλινίτσα»), της
οποίας και οι δύο γονείς είναι εν ζωή, να φέρει από το πηγάδι ή την πηγή το
«αμίλητο νερό». Η ονομασία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η εν λόγω κοπέλα και
η συνοδεία της πρέπει να ολοκληρώσουν την αποστολή αυτή, τηρώντας απόλυτη
σιωπή. Επιστρέφοντας στο σπίτι όπου τελείται ο κλήδονας, το νερό αδειάζεται σε πήλινο
ως επί το πλείστον δοχείο, στο οποίο η κάθε κοπέλα ρίχνει ένα αντικείμενο, το
λεγόμενο ριζικάρι.
Συνήθως, πρόκειται για κάποιο προσωπικό αντικείμενο, συχνά
μάλιστα πολύτιμο. Στη συνέχεια, το δοχείο σκεπάζεται με κόκκινο ύφασμα
«κλειδώνεται» και τοποθετείται σε ανοιχτό χώρο. «Κλειδώνουμε τον κλήδονα με τ'
Αγιαννιού τη χάρη, κι όποια 'χει καλό ριζικό να δώσει να τον πάρει». Εκεί
παραμένει όλη τη νύχτα υπό το φως των άστρων, για να «ξαστριστεί». Οι κοπέλες
επιστρέφουν ύστερα στα σπίτια τους. Λέγεται ότι τη νύχτα αυτή θα δουν στα
όνειρα τους το μελλοντικό τους σύζυγο.
Στην Κρήτη,
τα κορίτσια έπαιρναν από το αμίλητο νερό του Κλήδονα και μεσημέρι το έριχναν
στο πηγάδι.
Η κοπέλα έστεκε στο χείλος του, κρατώντας ένα καθρέφτη με τρόπο
ώστε οι ακτίνες του ήλιου να αντανακλώνται στο νερό, στην επιφάνεια του οποίου,
όπως έλεγαν, σχηματιζόταν το είδωλο του μέλλοντα συζύγου τους.
Στο Δρυμό Θεσ/κης & αλλού, το πρώτο δεμάτι σταχυών
που δένουν, το στήνουν όρθιο και το προσκυνούν, ενώ ο νοικοκύρης ρίχνει νομίσματα.
Στη Σκύρο σαν
αποθερίσουν, αφήνουν δύο λημάρια αποθέρι στο χωράφι άθερα, για χαρά του χωραφιού
και για να φάνε τα πουλιά και τα αγρίμια.
Στο Μανιάκι Πυλίας αφήνουν ένα κομμάτι αθέριστο και λένε ότι είναι τα γένια του
νοικοκύρη, τον οποίο σηκώνουν στα χέρια ψηλά & τον αφήνουν να πατήσει στη
γη, μόνο αν τάξει στους θεριστές κρασί και κότα.
Στην Κάρπαθο χαράσσουν
με το δρεπάνι ένα
κύκλο, που περιλαμβάνει τα τελευταία στάχυα. Στον κύκλο μπαίνει η νεαρότερη
θερίστρια, σταυροκοπιέται και πετάει επάνω το δρεπάνι της φωνάζοντας: «Και του
χρόνου, καλαλωνεμένα, καλοφαωμένα, καλοπρουκισμένα!»
Η λέξη είναι σύνθετη από το τζίτζιρας (= τζίτζικας) και το κλίκι (= τσουρέκι,
το κικλίσκιον των Βυζαντινών). Το ζύμωναν στο Νέο Σούλι
Σερρών, τον Ιούνιο με Ιούλιο, με το πρώτο αλεύρι από την καινούργια σοδειά
σιταριού. Ήταν ένα μικρό καρβέλι, βάρους ενός κιλού περίπου, με μια τρύπα στη
μέση, όπου έβαζαν ένα κλωνάρι βασιλικό. Το πήγαιναν στη βρύση της γειτονιάς,
στο «σουλ’ ναρ», και πριν το τοποθετήσουν κάτω από τη βρύση, απ’ το «λουλά»,
έκοβαν βιαστικά, μικροί μεγάλοι, από ένα κομμάτι. Παράλληλα ακουγόταν και η
ευχή: «όπως τρέχ’ του νιρό, να τρέχ’ κι του μπιρικέτ’ ». Ό,τι απέμενε, το
άφηναν στη μια εσοχή της βρύσης, για να το φάει ο τζίτζικας το χειμώνα.
Το
«στιφάδο» του Αγίου Πέτρου
Η
αρχή αυτού του εθίμου τοποθετείται, σύμφωνα με τις τοπικές παραδόσεις, στα
χρόνια της τουρκοκρατίας. Όπως λέγεται, ένας χριστιανός, από τα Σπάτα Αττικής,
κατόρθωσε να αποφύγει τη σύλληψη και τη θανάτωσή του από τους Τούρκους με τη
βοήθεια του Αγίου Πέτρου, γι’ αυτό κι έταξε να θυσιάσει ένα μοσχάρι στη γιορτή
του. Αλλά όταν ήρθε η μέρα αυτή, μετάνιωσε για το τάμα του και θυσίασε ένα
αρνί. Το ταμένο όμως ζώο ήρθε μοναχό του και ξεψύχησε μπροστά στην εκκλησία. Το
γεγονός αυτό έκανε μεγάλη εντύπωση και οι Σπαταναίοι άρχισαν από τότε να κάνουν
θυσία κάθε χρόνο στον άγιο.
Σήμερα αγοράζεται με κοινή εισφορά ένας μεγάλος αριθμός από βοοειδή και με το
κρέας τους παρασκευάζεται «στιφάδο». Αντιμετωπίζουν μάλιστα σαν θαύμα το
γεγονός, ότι τα μάτια δεν δακρύζουν από το πολύωρο καθάρισμα τόνων κρεμμυδιών.
Το πρωί μετά τη θεία λειτουργία, μοιράζεται στους πανηγυριστές, αφού βράσει όλο
το βράδυ σε μεγάλα καζάνια.
Πόντος: Μέσα στον Ιούνιο τύχαινε συνήθως και η κινητή
γιορτή - όπως τη λέγανε στα Κοτύωρα -
του Αγίου Πνεύματος...
Τ’ Αε-Πνευμάτ’ ή τ’ Α-Πνεμάτ’ ή τα’ Αε-Πνεύματονος
Αυτή την ημέρα δεν κοιμόντουσαν, για να μη γίνουν
υπνοσάκουλα! Επίσης δεν ανέβαιναν σε δέντρα, ούτε λούζονταν στη θάλασσα, γιατί
πίστευαν πως η μέρα αυτή έχει την κακή της ώρα.
Επίσης, σε κάποιες περιοχές του Πόντου, του Αγίου
Πνεύματος λάμβανε χώρα το επονομαζόμενο και Ταφικό Έθιμο. Συγγενείς και φίλοι των
νεκρών, επισκέπτονταν τα νεκροταφεία και τρώγανε μαζί με τους πεθαμένους...
Τ’ Αε Πνευμάτ’ επέναμε ’ς σα ταφία και έτρωγαμε με
τ’ αποθαμέντς
Τα μνήματα πλένονταν και αφού γινόντουσαν τα τρισάγια από
τον Ιερέα, κατόπιν έστρωναν γιορτινό τραπέζι, προσφέροντας ποικιλία Ποντιακών
εδεσμάτων και κερνώντας κρασί ή οποιοδήποτε άλλο ποτό… θα ήθελε ο μακαρίτης!
► Από την αρχή του Θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή.
► Από το θέρος ως τις ελιές, δεν
απολείπουν οι δουλειές.
► Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το
ξίδι. (δηλ. Το κρασί που μπαίνει στα βαρέλια τον Οκτώβρη , ωριμάζει το Γενάρη
αλλά τον Ιούνιο έχει γίνει πια ξίδι)
► «Θέρος, τρύγος, πόλεμος» (Λέγεται για
κάτι που δεν επιδέχεται αναβολή).
► Θέρος , τρύγος , πόλεμος ....και στο
αλώνισμα χαρές!
► Μάρτης έβρεχε, Θεριστής εχαίρονταν.
► Μη σε γελάσει ο βάτραχος και το
χελιδονάκι, αν δε λαλήσει ο τζίτζικας, δεν είν' καλοκαιράκι.
► Πρωτόλη (Ιούνιε), Δευτερόλη (Ιούλιε)
μου, φτωχολογιάς ελπίδα.
► Το τραγούδι του Θεριστή, η χαρά του Αλωνιστή.
► Τον Ιούνιο αφήνουν το δρεπάνι και σπέρνουν το ρεπάνι.
https://www.lelevose.gr
